Nadat het stadsbestuur van Rome eind 2017 zijn verbanning ongedaan had gemaakt, krijgt de Romeinse dichter Ovidius (43 v. Chr.- 17 n. Chr.) momenteel een nieuw en zonder meer uniek eerbetoon met een bijzonder mooie tentoonstelling ‘Ovidio. Amori, miti e altre storie’.

De tentoonstelling loopt nog tot 20 januari in de Scuderie del Quirinale, het prestigieuze museum gehuisvest in de voormalige stallen van het presidentieel paleis. Als je de komende maanden nog naar Rome reist, mis deze prachtige tentoonstelling dan zeker niet. En geloof ons, je hoeft heus geen Latijn te hebben gestudeerd om van deze tentoonstelling te genieten.

Publius Ovidius Naso werd in 43 v. Chr. geboren in Sulmo (nu Sulmona, in de regio Abruzzo). Reeds op jonge leeftijd kwam hij naar Rome om er te studeren bij bekende retoren. Maar algauw ontpopte hij zich tot een gevierd dichter. Zijn meesterwerken Ars Amatoria (Liefdeskunst) en Metamorphoses (Gedaanteverwisselingen) bleven door de eeuwen heen bijzonder populair en worden ook vandaag nog graag gelezen, en heus niet alleen als schoollectuur.

Ovidius werd als dichter reeds in zijn tijd – we spreken over de eerste eeuw voor en na Christus – op handen gedragen. Zijn Ars Amatoria, een soort handboek voor mannen die een vrouw wilden verleiden, was een absolute bestseller. Die populariteit in het nogal lichtzinnige Rome van toen leverde hem overigens een verbanning op door keizer Augustus, maar daarover zo meteen meer.

De tentoonstelling begint met een reeks citaten van Ovidius in fel en veelkleurig neonlicht. Deze installatie van de hedendaagse kunstenaar Joseph Kosuth beklemtoont het tijdloze karakter van het oeuvre van Ovidius. Of ze nu met pen op perkament werden geschreven zoals ruim 2000 jaar geleden of in moderne neonletters, de woorden van Ovidius blijven een tijdloze en fascinerende aantrekkingskracht behouden.

De volgende ruimte katapulteert ons twee millennia terug in de tijd. We bevinden ons in een Romeinse lusthof waar twee sensuele marmeren beelden ons meteen in de juiste sfeer brengen: de Venus Callipyge (Venus met de mooie billen) en een gevleugelde Amor met boog, beiden symbool voor de liefde, een centraal thema in de werken van Ovidius.

De liefde zoals Ovidius die beschrijft, is er een van hartstocht, passie en vaak ook wellust. In zijn wereldbeeld worden niet alleen gewone stervelingen, maar ook de goden erdoor gedreven. De fresco’s uit Pompeï en enkele andere voorwerpen die de twee beelden omgeven, laten weinig aan de verbeelding over: we zien onder meer de cycloop Polyphemus die vol passie zijn geliefde Galatea kust en Amor in een innige omhelzing met de beeldschone Psyche.

Wat een verschil met de zaal die volgt. We bevinden ons hier in de rationele wereld van keizer Augustus. Voor Augustus waren de goden ernstige wezens die met wijsheid besturen en ver boven het aardse genot staan. We zien ook Augustus zelf en zijn echtgenote Livia. Ze laten zich portretteren als een soort hogepriesters, vertegenwoordigers van de goden op aarde.

Het beeld dat Ovidius van de goden schetste, stond diametraal tegenover de visie die Augustus erop nahield. Dat de frivole Ovidius vroeg of laat in ongenade zou vallen bij de de ernstige keizer stond dus in de sterren geschreven. Toen de keizer vaststelde dat een groot deel van zijn onderdanen, en ook zijn eigen kleindochter Julia Minor, in de ban raakten van de populaire Ovidius en zijn wulpse verhalen, werd de dichter in het jaar 8 n.Chr. verbannen naar een uithoek van het Romeinse Rijk, de stad Tomis, het huidige Constanta in Roemenië aan de Zwarte Zee. In zijn Tristia (Treurzangen) en zijn Epistulae ex Ponto (Brieven van de Zwarte Zee) beschrijft hij verbitterd zijn eenzame en trieste leven in de troosteloze havenstad Tomis. Hij richt vergeefse smeekbeden aan de keizer om hem terug naar Rome te laten komen. Het mocht niet baten. In 17 n. Chr. sterft Ovidius in ballingschap. Hij heeft zijn geliefde Rome nooit meer teruggezien.

De werken van Ovidius, en dan vooral zijn onvolprezen Metamorphoses, bleven echter tot de verbeelding spreken en kunstenaars door alle eeuwen heen inspireren. Hoe groot zijn impact is geweest, krijgen we in de rest van de tentoonstelling te zien aan de hand van een indrukwekkend aantal fresco’s, beelden, boeken en schilderijen van de 1ste tot de 21ste eeuw. Heel wat unieke stukken uit het archeologisch museum van Napels, waar de kunstschatten uit Pompeï worden bewaard, zijn speciaal voor deze tentoonstelling in bruikleen gegeven.

Het boek Metamorphoses is een mythologische verhalenbundel, bevolkt door goden en mensen die verwikkeld raken in liefdesaffaires, conflicten uitvechten of ten onder gaan aan hoogmoed. Er is echter één rode draad doorheen alle verhalen: op het einde van elk verhaal ondergaan één of meerdere van de personages een gedaanteverandering, een metamorfose. De Romeinen waren dol op deze verhalen. Om hun huizen en villa’s op te smukken lieten ze muurschilderingen en beelden maken die scènes uit het boek weergaven. In de middeleeuwen werden de boeken van Ovidius gretig gekopieerd en door miniaturisten van tekeningen voorzien. Ook voor kunstenaars uit de renaissance bleven de verhalen van Ovidius een onuitputtelijke inspiratiebron vormen.

Eén voor één passeren de klassieke verhalen uit de Metamorphoses de revue. We begluren de godin Venus terwijl ze overspel pleegt met de elegante oorlogsgod Mars en we zijn erbij wanneer de twee betrapt worden door Vulcanus, de kreupele echtgenoot van Venus.

We zien een hitsige Apollo de nimf Daphne achternazitten en maken mee hoe ze in een laurierstruik verandert op het ogenblik dat de god haar te pakken heeft.

We voelen de pijn van een door verdriet versteende Niobe die machteloos toekijkt hoe de goden Apollo en Diana haar zeven zonen en zeven dochters met pijlen om het leven brengen als wraak voor Niobe’s hoogmoed. Ze had namelijk Leto, de moeder van Apollo en Diana beledigd door te pochen met het feit dat zij veel meer kinderen had dan Leto.

In een andere zaal staat oppergod Jupiter centraal. Hij wordt in de werken van Ovidius opgevoerd als een vurige verleider en onverbeterlijke echtbreker. Leda, Europa, Io … één voor één bezwijken ze voor de onweerstaanbare charmes van de creatieve oppergod, die zich nu eens als een zwaan, dan weer als een stier aan de dames opdringt.

We leven mee met Venus die treurt boven het dode lichaam van haar geliefde Adonis, die tijdens een jachtpartij door een beet van een everzwijn om het leven kwam. We voelen de angst van Proserpina die door Pluto naar de onderwereld wordt ontvoerd. We hebben medelijden met Ariadne die door haar geliefde Theseus wordt achtergelaten op het strand van het Griekse eiland Naxos.

Ook andere verhalen die in ons collectieve geheugen gegrift staan, passeren de revue: Narcissus die verliefd wordt op zijn eigen spiegelbeeld, Icarus die te dicht bij de zon vliegt en neerstort in zee omdat de was waarmee zijn vleugels worden bijeengehouden smelt en Phaeton, de zoon van Apollo, die met jeugdige overmoed de zonnewagen van zijn vader wil besturen en dat moet bekopen met zijn leven. Die laatste scène wordt uitzonderlijk gedetailleerd weergegeven op een grote marmeren sarcofaag. Een uniek pronkstuk.

Je wordt gegarandeerd stil bij het tragische verhaal van Pyramus en Thisbe, de Romeo en Julia van de oudheid. De twee zijn hopeloos verliefd, maar hun ouders keuren hun relatie af. Ze spreken af in het geheim. Thisbe komt aan op de plaats van afspraak. Pyramus is er niet, maar wel ziet ze een leeuw met bebloede muil. Ze zet het op een lopen, maar verliest haar sluier. Even later komt Pyramus aan. Hij ziet de leeuw snuffelen aan de sluier en denkt dat Thisbe werd verscheurd. De jongeman is wanhopig en omdat hij zonder zijn geliefde niet verder wil leven, stort hij zich op zijn zwaard. Wanneer Thisbe haar schuilplaats verlaat, stoot ze op het zieltogende lichaam van Pyramus. Het gruwelijke misverstand wordt duidelijk en ook Thisbe stort zich op het zwaard van Pyramus. In de dood worden ze eindelijk één. Zo weten jullie meteen waar Shakespeare zijn inspiratie haalde voor zijn ‘Romeo and Juliet’.

In de laatste zaal van de tentoonstelling staat Ganymedes centraal. Deze knappe jongeman viel zozeer in de smaak bij oppergod Jupiter dat hij, vermomd als adelaar, naar de aarde zweefde, de jongen in zijn klauwen greep en hem meevoerde naar de Olympus waar hij het voorrecht kreeg om wijnschenker te worden voor de goden. De toetreding van Ganymedes tot het Rijk van de goden staat symbool voor de opname van Ovidius in het Rijk van grote kunstenaars met onsterfelijke roem. Zo had Ovidius het zelf voorspeld toen hij over zijn oeuvre schreef:

‘Maiora libelli et diuturna magis sunt monumenta mihi… quos confido daturus nomen et auctori tempora longa suo’ (Tristia 3,3, 77-80).  ‘De boeken zijn voor mij een groter en duurzaam monument. Ik vertrouw erop dat ze aan hun auteur roem en onsterfelijkheid zullen geven’.

Praktische info:

Ovidio. Amori, miti e altre storie loopt nog tot 20 januari 2019 in de Scuderie del Quirinale (Via XXIV Maggio 16) in Rome. De tentoonstelling is dagelijks geopend van 10.00 tot 20.00 uur, op vrijdag en zaterdag zelfs tot 22.30 uur .

De normale toegangsprijs bedraagt 15 euro,  inclusief audioguide. Kinderen van 6 tot en met 17 jaar betalen slechts 2 euro. Meer info op de website van de Scuderie del Quirinale

---