Wie een rondreis maakt door West-Sicilië zal normaal gezien een bezoek inplannen aan de archeologische site van Segesta om er één van de mooiste en best bewaarde antieke tempels te gaan bewonderen. Wat weinig mensen weten is dat zich in de buurt van Segesta nog een ander belangrijk historisch monument bevindt: het Sacrario di Pianto Romano, gelegen op een heuveltop nabij het stadje Calatafimi.

Het monument werd opgericht ter herdenking van de allereerste veldslag die door Giuseppe Garibaldi en zijn vrijwilligersleger werd geleverd tijdens zijn militaire expeditie die zou leiden tot de éénmaking van het versnipperde Italië.  

De slag bij Calatafimi

Garibaldi was op 11 mei 1860 vanuit Genua met duizend vrijwilligers (de ‘Mille’) in Marsala aan land gekomen. Van hieruit zou hij oprukken naar het Noorden en onderweg Sicilië en Zuid-Italië bevrijden van het juk van het Koninklijke Huis van Bourbon dat vanuit Napels de scepter zwaaide over het zogenaamde Koninkrijk der Beide Siciliën.

Op 15 mei bereikte Garibaldi het stadje Calatafimi. Zijn kleine leger was inmiddels aangegroeid met een duizendtal Siciliaanse vrijwilligers die hem steunden in zijn strijd tegen de Bourbons. Garibaldi en zijn vrijwilligersleger stootten in Calatafimi op een goed georganiseerde troepenmacht van 3.000 soldaten. Het koninklijke leger had stellingen ingenomen op de heuveltop die bij de lokale bevolking bekend stond onder de naam ‘Chianti di Rumanu’ (de wijngaard van de familie Romano). Die naam zou later verbasterd worden tot Pianto Romano.

De strijd verliep moeizaam en even zag het ernaar uit dat Garibaldi zou moeten inbinden. Op een gegeven moment zou één van Garibaldi’s generaals, Nino Bixio, zelfs hebben voorgesteld om de aftocht te blazen. Daarop zou Garibaldi de historische woorden hebben uitgesproken: ‘Qui si fa l’Italia o si muore’ (Hier maken we Italië of sterven we). De mannen van Garibaldi kregen nieuwe moed door de oproep van hun leider en begonnen opnieuw in te beuken op het koninklijke leger. Meter na meter veroverden ze terrein en uiteindelijk namen de soldaten van Bourbon de benen. De eerste zege van Garibaldi was een feit. Later zouden overwinningen in Palermo en Milazzo uiteindelijk leiden tot de bevrijding van Sicilië en de weg openen naar de proclamatie van het Koninkrijk Italië. Dat gebeurde op 17 maart 1861 nadat ook de legers van de pauselijke staten in centraal Italië bedwongen werden.   

Memorabel monument

Omdat de slag bij Calatafimi een belangrijke mijlpaal is gebleken in de geschiedenis van Italië werd op de plaats waar de veldslag werd geleverd een monument opgericht dat op 15 mei 1892 officieel werd ingehuldigd. Het ontwerp is van de hand van architect Ernesto Basile, de man die ook de plannen tekende voor het Teatro Massimo in Palermo. 

Het monument heeft de vorm van een grote obelisk, steunend op een massieve vierkante basis die plaats biedt aan een mausoleum. Je bereikt het via een trap die leidt naar een monumentale toegangspoort. Binnenin worden de beenderen bewaard van alle soldaten die hier op 15 mei 1860 het leven lieten. Opvallend: de 42 gesneuvelde Garibaldisten en 30 soldaten van het koninklijke leger werden er samen begraven, zonder onderscheid. Aanvankelijk lagen de beenderen netjes opgestapeld achter een glazen raam. Inmiddels worden ze aan het oog onttrokken door een marmeren wand.

Aan de buitenzijde van het mausoleum kan je op bronzen platen twee cruciale scènes zien uit de expeditie van Garibaldi: de landing in Marsala en de slag bij Calatafimi. Ze werden gemaakt door Battista Tassara, één van de duizend vrijwilligers uit het leger van Garibaldi en dus een belangrijke ooggetuige.

De veldslag in miniatuur

Aan de achterzijde van het monument geeft een deur toegang tot een kleine tentoonstellingsruimte waar je meer verneemt over de historische veldslag. Bijzonder interessant is de maquette waarin de opstelling van de troepen en de bewegingen op het terrein waarheidsgetrouw en met zin voor detail worden weergegeven. Wij kregen er de nodige tekst en uitleg bij van Angelo, één van de enthousiaste leden van het vrijwilligerscomité dat de site vandaag beheert en openstelt voor het publiek. Hij wijst ons aan vanwaar de troepen van Garibaldi Calatafimi naderden en hoe ze zich via de terrassen van de wijngaard moeizaam een weg baanden naar de top van de heuvel. Ook het cruciale kantelpunt waarbij Garibaldi zijn historische uitspraak deed wordt ergens tussen de 2.800 met de hand beschilderde figuurtjes weergegeven.  

Na de maquette te hebben bestudeerd nodigt Angelo ons uit om langs de Viale delle Rimembranze naar de plaats te gaan waar je het slagveld in het echt kan overschouwen. Links en rechts van de laan die naar het slagveld leidt, staan gedenkstenen opgesteld met namen van steden en daaronder de namen van de hier gesneuvelde Garibaldisten uit die steden. 

Een plek die geschiedenis ademt

Op het einde van de laan bereiken we de fel bevochten heuveltop. Daar vinden we op een monument de historische woorden van Garibaldi terug: ‘Qui si fa l’Italia o si muore’. Angelo wijst ons de exacte plek aan waar Garibaldi de woorden moet hebben uitgesproken: “Daar, aan de voet van de drie bomen, zoals ook in de maquette was te zien”.

Hier dringt het pas helemaal tot je door: deze plek ademt geschiedenis. Met een beetje verbeelding ruik je zowaar de geur van buskruit en hoor je het gekletter van bajonetten. Als om het effect nog te versterken hijst Angelo trots de Italiaanse driekleur omhoog aan de vlaggenstok.

Zichtbaar tevreden met onze belangstelling voor dit aparte stukje Italiaanse geschiedenis wil Angelo graag nog een foto als herinnering aan deze ontmoeting met bezoekers uit het verre België. Een mooi einde van een memorabel bezoek.

Praktische info: als je de archeologische site van Segesta bezoekt dan kan je daar een combiticket kopen waarmee je, naast de site zelf ook het Sacrario di Pianto Romano kan bezoeken (zo’n 9 kilometer verderop, langs de SS113). Als bonus krijg je in Cantine Kaggera, de lokale cooperatieve van wijnbouwers, een gratis degustatie van wijn en olijfolie.  

Meer info op www.piantoromanocalatafimi.it

---