Scicli. Barok op zijn best

Het stadje Scicli in het zuidoosten van Sicilië mag dan wel niet gerekend worden tot de zogenaamde ‘barokke driehoek’ die gevormd wordt door de steden Noto, Ragusa en Modica, het moet qua barokke pracht en praal zeker niet onderdoen voor haar meer bekende buren. Net als die buren werd ook Scicli helemaal herbouwd na de verwoestende aardbeving van 1693 die de hele regio Val di Noto tot puin herleidde.

De geschiedenis van Scicli is overigens heel oud. De naam doet vermoeden dat de stad in een ver verleden nog werd gesticht door de Siculi, de oorspronkelijke bewoners van Sicilië, die zichzelf ook in de naam van het eiland zelf zien doorleven. Vandaag is Scicli een heel aangename stad waar het rustig kuieren is langs de vele barokke kerken en palazzi die mooi geconcentreerd liggen in de oude stadskern. 

Een prima vertrekpunt voor een verkenning van de stad is de Piazza Busacca waar in het midden een standbeeld staat voor een lokale weldoener, Pietro di Lorenzo, bijgenaamd ‘Busacca’. Achter het standbeeld wordt het plein over de hele lengte begrensd door de Chiesa del Carmine en het bijhorende klooster. De kerk dateert uit de 2^de helft van de 18^de eeuw en heeft een elegante voorgevel in rococostijl.

We verlaten het plein en nemen links van het Palazzo Busacca, herkenbaar aan het ronde uurwerk, de Via Nazionale die ons even verderop tot aan de fraaie Piazza Municipio brengt. Midden op het driehoekige plein staat een ronde kiosk.

Het kantoor van commissario Montalbano

Het plein wordt gedomineerd door het grote en langgerekte Palazzo Comunale waar de burgemeester en de stadsdiensten gehuisvest zijn. De bekendste persoon die hier zijn kantoor heeft is echter het immens populaire televisiepersonage commissario Montalbano. Een deel van de benedenverdieping werd jarenlang gebruikt als decor voor het politiecommissariaat van de fictieve stad Vigata, waar Montalbano werkt. Ook het kantoor van de burgemeester van Scicli, gelegen op de eerste verdieping, komt regelmatig in beeld in de televisieserie, met name als kantoor van de procureur van (het eveneens fictieve) Montelusa bij wie Montalbano regelmatig eens binnenvalt. De filmset is vandaag een populaire toeristische attractie. Een gids voorziet de nodige tekst en uitleg en legt bezoekers met plezier vast op een foto achter het befaamde bureau van il commissario.

Christus in een rok

Onmiddellijk naast het gemeentehuis vinden we de Chiesa di San Giovanni Evangelista met haar fraaie, gebogen voorgevel. Dit is Siciliaanse barok op zijn best. De kerk heeft een ovalen grondplan en oogt binnenin als een sierlijk juwelenkistje in azuurblauwe en witte kleuren. De blikvanger hier is een merkwaardig schilderij uit het jaar 1696, de Cristo di Burgos, waarop een gekruisigde Christus staat afgebeeld met een gestileerde lange witte rok. Een dergelijke afbeelding is uniek in Italië, maar komt wel vaker voor in Spanje. Deze vreemde voorstelling van Christus is geïnspireerd op een vergelijkbaar houten beeld dat zich bevindt in de kathedraal van de Spaanse stad Burgos.

Terug buiten vervolgen we onze weg langs de fraaie, verkeersvrije Via Francesco Penna waar de barokpaleizen en andere bezienswaardigheden elkaar snel blijven opvolgen.

Antieke apotheek

We nemen een kijkje in de Antica Farmacia Cartia, een oude apotheek die ook af en toe in beeld komt in de televisiereeks rond Montalbano. Als je hier binnenstapt, word je meteen honderd jaar terug gekatapulteerd in de tijd. De apotheek werd op 11 juli 1902 geopend en bleef tot 2002 in gebruik. De originele inrichting in Liberty-stijl bleef onaangeroerd. Op de houten schappen staan honderden flesjes, doosjes, ampullen, vazen en potten waar pillen, zalfjes en kruidenmengsels werden bewaard. Achter de toonbank waarop weegschaaltjes en een oud kassaregister staan zien we een afbeelding van Hygieia, de godin van de gezondheid, aan wie we ons woord ‘hygiëne’ te danken hebben. In een afgesloten kast worden nog enkele flacons met veleni bewaard, gevaarlijke of giftige stoffen zoals morfine en cyanide die bij bepaalde magistrale bereidingen werden gebruikt.

Weelderige stadspaleizen

Een stap terug in de tijd zetten we ook in het 19^de eeuwse Palazzo Bonelli Patanè, recht tegenover de oude apotheek. De sobere buitengevel van het palazzo staat in schril contrast met het weelderige interieur in Liberty-stijl met fraai stucwerk, mooie meubels en veel schilderijen. De volledige binnenhuisdecoratie is het werk van Raffaele Scalia, een architect en schilder uit Avola, die tussen 1928 en 1938 het palazzo grondig vernieuwde in opdracht van Ignazio Bonelli, een rijke handelaar in wijn, olie en groenten. Een wandeling door de kamers van dit prachtig bewaarde stadspaleis is een feest voor het oog.

We wandelen voorbij de Chiesa di San Michele Arcangelo en bereiken even verderop nog zo’n fraai stadspaleis, het Palazzo Spadaro. Deze residentie van de adellijke familie Spadaro heeft een elegante voorgevel in late barokstijl met de kenmerkende smeedijzeren balkons. Boven de toegangsdeur tot het palazzo prijkt het wapenschild van de Spadaro’s: een klimmende leeuw met een zwaard. Ook hier tref je binnenin stijlvol gedecoreerde kamers vol stucwerk, schilderijen en fresco’s aan. De werken in de monumentale trappenhal zijn van de hand van de eerder genoemde Raffaele Scalia. De meest in het oog springende ruimte is de grote balzaal met een plafondfresco dat Apollo en de Muzen voorstelt.

Merkwaardige musea

We lopen ook nog even binnen in de gebouwen van het voormalige klooster van San Michele tegenover het Palazzo Spadaro. Hier is het Museo del Costume ondergebracht. De collectie jurken en kostuums uit de 18^de en het begin van de 19^de eeuw laten zien hoe de gegoede burgerij zich in die periode op straat vertoonde. Sinds kort is hier ook het Museo della Cucina ondergebracht met een ruime collectie voorwerpen die gebruikt werden in de keuken en bij het bereiden van kaas, brood, chocolade, pasta, wijn, olie en andere levensmiddelen.  

Fresco’s, spiegels en rozen

In de Chiesa di Santa Teresa kan je genieten van de fresco’s uit het klooster van Santa Maria della Croce die hier een veilig onderkomen vonden nadat het klooster door een aardbeving werd getroffen. De kerk zelf heeft ook enkele unieke bezienswaardigheden. Het altaar vooraan in de kerk is het enige altaar in Italië (en mogelijk zelfs in Europa) waarin spiegels zijn verwerkt. Bijzonder is ook een houten kruisbeeld uit de 17^de eeuw waarin de nagels waarmee Christus aan het kruis is gespijkerd vervangen zijn door rozen.

Shoppen in Scicli

We keren van hieruit op onze stappen terug en nemen even de tijd om te snuisteren in de vele leuke en stijlvolle winkeltjes langs de Via Penna. Je vindt er handgemaakte juwelen en keramiek, zepen en parfums met de geur van citrusvruchten en andere, typisch Siciliaanse producten zoals ook de coppola, de Siciliaanse pet. Wie op zoek is naar een leuk souvenir vindt hier gegarandeerd zijn gading. 

Barokke balkons

Onze volgende halte is het Palazzo Beneventano, één van de mooiste en meest representatieve voorbeelden van de Siciliaanse barok in Scicli. Ook hier zien we weer de sierlijke balkons met zware smeedijzeren ballustrades. De gezichten van de Saraceense piraten en de groteske wezens die de gevel sieren zien er dreigend uit.

Madonna met een zwaard

Even verderop bereiken we de Piazza Italia waar we de Chiesa di San Guglielmo vinden. Deze 18^de eeuwse kerk was oorspronkelijk gewijd aan Sant’Ignazio, de stichter van de Jezuïetenorde, maar sinds 2004 aan San Guglielmo, van wie het lichaam in de kerk wordt bewaard in een reliekschrijn. De kerk is volgestouwd met beelden en schilderijen die grotendeels afkomstig zijn van andere kerken in de omgeving die onder de aardbeving hebben geleden en niet meer werden heropgebouwd.

Eén van die beelden is dat van de Madonna delle Milizie. Het is een merkwaardig beeld van Maria, gezeten op een paard en met een zwaard in de hand. Onder het paard liggen twee verslagen Saraceense soldaten die dreigen vertrappeld te worden. Het beeld verwijst naar een lokale legende die vertelt hoe in het jaar 1091 een kleine troepenmacht onder leiding van de Normandische koning Rogier I erin slaagde om het veel talrijker Saraceense leger te verslaan met de hulp van een strijdvaardige Maria die de katholieke ridders op haar paard ter hulp snelde. Het verhaal wordt ook afgebeeld op twee schilderijen. Deze miraculeuze gebeurtenis wordt nog elk jaar in Scicli herdacht op de laatste zondag van mei met een processie waarbij het beeld door de stad wordt gedragen. De beruchte slag wordt door honderden figuranten nog eens overgedaan. Opvallend detail: terwijl in de christelijke iconografie Maria doorgaans met blond haar wordt afgebeeld heeft het beeld van de Madonna delle Milizie ravenzwart haar. Het gaat om echt mensenhaar dat door de vrouwen van Scicli werd afgestaan om het hoofd van de Madonna te sieren.

De gedenkwaardige slag gaf ook aanleiding tot een lokaal gebakje: de testa di turco, een soes gevuld met ricotta of room. De vorm en de naam van het gebakje verwijzen naar de tulband op het hoofd van de Saraceense soldaten. Uiteraard zouden we die specialiteit later op de dag ook nog eens proeven.

Napolitaanse kerststal

Na ons bezoek wandelen we nog even verder tot bij de Chiesa di San Bartolomeo, met opnieuw een pareltje van een elegante barokgevel. In de kerk bezichtigen we een hele mooie kerststal uit de 2^de helft van de 18^de eeuw. Het is een meesterwerk van de Napolitaanse kunstenaar Pietro Padula. De kerststal telt honderden figuren en is 20m2 groot.   

Een stukje Matera in Sicilië

Terug buiten worden we er ons van bewust dat de kerk zich in een smalle vallei lijkt te bevinden die omgeven wordt door hoge rotswanden. In die rotswanden hebben sinds de 8^ste eeuw na. Chr. mensen gewoond, en dit tot halfweg de 20^ste eeuw. Deze wijk met nauwe en steile steegjes staat bekend als de Chiafura. Wie ooit in Matera is geweest zal een treffende gelijkenis zien met de rotswoningen daar. Met een beetje geluk kan je in één van die rotswoningen ook binnenkijken. Volg  de pijlen naar A rutta ri ‘Ron Carmelu‘ (de grot van Don Carmelo) en als je de deur open vindt, zal de zoon van de laatste bewoner je wel binnenlaten, mits betaling van een kleine bijdrage.

Panoramisch uitzicht over Scicli

Als je nog wat energie in de benen hebt, volg dan tot slot nog even het pad omhoog naar de Chiesa di San Matteo. Je vindt het pad nabij het Palazzo Beneventano dat we eerder al passeerden. De klim is behoorlijk steil maar de inspanning wordt ruimschoots beloond met een adembenemend uitzicht over de stad Scicli. Hier begrijp je ook waarom de stad Scicli bekend staat als La Città dei Tre Colli (de stad van de drie heuvels). Scicli is inderdaad gelegen in een vlakte tussen drie heuvels: de Colle San Matteo (waar je nu staat), de Colle del Rosario en de Colle Croce. De drie heuvels zal je overigens ook terugvinden in het wapenschild van de stad: een leeuw die met drie poten op drie heuvels staat en de vierde poot klauwend in de lucht steekt.  

O ja, de Chiesa di San Matteo kan je niet bezoeken. Ooit was dit de belangrijkste kerk van de stad maar in 1874 werd haar rol als duomo overgenomen door de veel makkelijker te bereiken Chiesa di San Guglielmo in de benedenstad. De San Matteo raakte in verval. Rond 1990 werd een poging ondernomen om de kerk te restaureren, maar door stabiliteitsproblemen werd het project gestaakt. De kerk ligt er vandaag nog bij als een verlaten bouwwerf.

Eetadresje

Je vindt in het gezellige Scicli volop eetadresjes. Op aanraden van enkele inwoners die we zelf aanspraken kozen we voor Osteria Tre Colli. Het bleek een voltreffer. Chef Salvo Vicinale serveert heerlijke, traditionele gerechten uit de lokale keuken maar geeft ze een eigentijdse twist. Ook het interieur weerspiegelt de geslaagde fusie van traditioneel en modern. Tot slot: de wijnkaart is voortreffelijk.

En dat je vanop het buitenterras kunt genieten van een fraai uitzicht op de gevel van de Chiesa di San Guglielmo is een aangename bonus. 

---