De rustige stad Caltagirone in het Siciliaanse binnenland is hét keramiekcentrum van Sicilië. Werkelijk overal in deze polychrome stad word je omringd door kleurrijke tegels, vazen, borden en andere voorwerpen in keramiek. Niet alleen de vele winkeltjes puilen uit met keramiek, maar ook gevels, balkons en monumenten worden ermee opgefleurd. De traditie is heel oud, maar het waren de Arabische bezetters die rond de 10de eeuw de glazuurtechniek introduceerden en zo de basis legden voor de keramiekproductie zoals we ze vandaag kennen.
Eeuwenoude traditie
De aloude traditie wordt nog steeds in stand gehouden door ambachtslui die de kunst van het bakken, beschilderen en glazuren van keramiek van generatie op generatie doorgeven. Velen van hen kan je tijdens een bezoek aan de stad in hun ateliers aan het werk zien. Wij gingen een kijkje nemen bij onder meer Vincenzo Velardita, Francesco Boria, Giacomo Alessi en Silva Ceramica
Keramieken klassiekers: pigne en teste di Moro
Het gamma aan voorwerpen in keramiek is bijzonder groot, maar twee producten zie je werkelijk overal: de pigne en de teste di Moro.
De pigna is een gestileerde dennenappel en geldt als een symbool van voorspoed en vruchtbaarheid. Je vindt ze vaak op balkons en bij de ingang tot palazzi alsof ze voorbijgangers en bezoekers voorspoed willen toewensen. Italianen zijn van oordeel dat je een pigna best niet voor jezelf koopt. Enkel als je die cadeau krijgt, worden de gunstige effecten geactiveerd…
Alomtegenwoordig zijn ook de hoofden van een Moorse man en een vrouw. Traditioneel worden deze teste di Moro gebruikt als vaas voor planten of kruiden, maar tegenwoordig zijn ze ook in vele woningen aanwezig als designobject. Aan deze bijzondere hoofden is overigens een mooi verhaal verbonden. Dat verhaal onthullen we in dit artikel.
Keramiek in het park
Een goed startpunt voor een bezoek aan Caltagirone is het stadspark aan de rand van de oude stad. Daar krijgen we al meteen een eerste pronkstuk te zien van de lokale keramiekkunst, met name een bijzondere muziekkiosk die met veelkleurige tegeltjes is bezet.
Aan de zijde van de Via Roma loopt langs het park een wandelpad geflankeerd door een balustrade vol met gestileerde dennenappels (pigne) en keramieken vazen die beschilderd zijn met vreemde gezichten, plantenmotieven en taferelen uit het dagelijkse leven.
Museum van de keramiek
Langs de Via Roma bevindt zich ook de oorspronkelijke, monumentale toegang tot het Museo della Ceramica. Tegenwoordig bereik je het museum via een zij-ingang. In dit ietwat stoffige en verouderde museum wordt de geschiedenis van de keramiekkunst uit de doeken gedaan aan de hand van een uitgebreide collectie die voorwerpen omvat vanaf de prehistorie tot de 20ste eeuw.
Flaneren langs de Via Roma
De Via Roma brengt ons naar het stadscentrum. Onderweg daarheen passeren we de Tondo Vecchio, een halfrond, open theatertje dat in de 18de eeuw werd aangelegd om het straatbeeld te verfraaien.
Even verder, ter hoogte van een ruiterstandbeeld ter ere van Gualtiero, een lokale edelman die in de 13de eeuw het verzet leidde tegen de Spaanse bezetters, zien we rechts achter ons de monumentale gevel van de Chiesa di San Francesco, een kerk in weelderige barokstijl.
We vervolgen onze weg over de met keramiektegels bezette Ponte di San Francesco om even verderop de massieve Carcere Borbonico te zien opduiken, een gebouw uit het einde van de 18de eeuw dat lange tijd als gevangenis fungeerde en waarin tegenwoordig een klein stedelijk museum is gehuisvest.
Duomo
Om de hoek bereiken we de Piazza Umberto I die gedomineerd wordt door de 48 meter hoge klokkentoren van de Duomo di San Giuliano. Het gaat om een moderne toren, gebouwd in 1954. Rond het uurwerk werden bas-reliëfs in keramiek verwerkt. In een nis onderaan de toren bevindt zich een bronzen beeld van Maria.
De ruime en lichtrijke kerk zelf is het resultaat van talloze verbouwingen. Niets herinnert nog aan de oorspronkelijke kerk die hier al zou hebben gestaan in de 11de eeuw. De kleurrijke fresco’s op het plafond van de middenbeuk, het transept en de apsis stellen taferelen voor uit het Oude en het Nieuwe Testament. Ze dateren uit 1862 en zijn van de hand van Giuseppe Vaccaro.
In een aparte ruimte vooraan in de kerk kan je gratis een tentoonstelling bezoeken over het passieverhaal van Christus, uitgevoerd in fraaie miniaturen, bevolkt met figuren in terracotta.
Monumentale trap
De belangrijkste attractie van Caltagirone vinden we even verderop, aan de Piazza del Municipio. Daar begint immers de monumentale Scala di Santa Maria del Monte, een feest voor het oog.
De trap telt 142 treden in lavasteen die je 45 meter hoger brengen tot aan de Chiesa di Santa Maria del Monte. Elke trede is 8,40 meter breed en is vooraan bezet met glanzende keramiektegels. De trap werd bij het begin van de 17de eeuw gebouwd om de oude benedenstad te verbinden met het nieuwe stadsdeel dat bovenop de heuvel werd aangelegd. Het zou tot halfweg de 19de eeuw duren tot de trap volledig werd voltooid. Pas in 1954 werd de trap afgewerkt in zijn huidige vorm, met duizenden tegeltjes in voornamelijk gele, blauwe en groene kleuren.
De afbeeldingen op de tegels zijn een mix van figuratieve elementen (dieren, mensen), gestileerde bloemen- en plantenmotieven en geometrische figuren. Wie de trap tot boven beklimt, maakt in zekere zin ook een reis door de geschiedenis van de stad (en bij uitbreiding van Sicilië), want de afbeeldingen op de tegels reflecteren de stijlkenmerken van de opeenvolgende grote cultuurperiodes (o.m. Arabisch, Normandisch, Zwabisch, Spaans, barok,…). De allerlaatste treden hebben een moderne, eigentijdse invulling gekregen.
Helemaal bovenaan de trap, op het pleintje voor de (gesloten) kerk van Santa Maria del Monte, krijgen we nog meer keramiek te zien. Op beschilderde tegels tegen de wand wordt de zegetocht afgebeeld van het Normandische leger na de overwinning op de Arabische bezetters.
Basilica di San Giacomo
Na de overwinning van de Noormannen op de Arabische bezetters liet koning Rogier I in 1090 een kerk bouwen die gewijd was aan San Giacomo, de patroonheilige van de stad, die elk jaar op 25 juli wordt gevierd. Van die oorspronkelijke kerk is niets meer te zien door de vele noodzakelijke verbouwingen. De Basilica die we vandaag te zien krijgen is een elegante barokkerk. De beelden in de voorgevel stellen San Giacomo en de Normandische koning Rogier I voor. Achter de kerk verrijst een mooie klokkentoren. Op de hoeken van het koepelterras staan beelden in terracotta van de vier evangelisten.
Streetart
Tussen de overweldigende keramieken schoonheid bloeien er sinds kort in de straten van Caltagirone ook andere kunstwerken op, meer bepaald knappe muurschilderingen van street artists. In de wijk Aquanova troffen we twee mooie werken aan van de Siciliaanse kunstenaar Salvo Ligama. Zowel in ‘Sorgente’ als in ‘Come una goccia’ staat het thema water centraal.
In de wijk San Pietro vonden we dan weer twee werken terug waarin Sint-Pieter de hoofdrol speelt. In ‘Noi, San Pietro’ geeft Igor Scalisi Palminteri de heilige een gezicht van een gewone man. Zijn boodschap is dat in ieder van ons een heilige schuilt. Bijzonder mooi en kleurrijk is ook het werk ‘Le chiavi del cielo’ van Pivsk (pseudoniem voor Francesco Persichella), gespreid over twee gebouwen.
Kerststallen
Onze laatste halte is de Chiesa del Santissimo Salvatore, waar we bij het binnenkomen links meteen de tombe zien van Don Luigi Sturzo, een priester uit Caltagirone die zich politiek engageerde om op te komen voor de belangen van de arbeiders en de boeren in het verpauperde Sicilië van de eerste helft van de 20ste eeuw. In de kerk, met een bijzonder achthoekig grondplan, komen we vooral de presepe, de kerststal bezoeken. Ook het ontwerpen van kerststallen is een lokale traditie in Caltagirone. Het grote en bijzonder gedetailleerde exemplaar dat we hier in de kerk te zien krijgen reisde al de wereld rond en werd door pausen, politici en andere belangrijke personages bewonderd.
Eetadresje
Wij hebben tijdens ons bezoek aan Caltagirone op aanraden van enkele locals heel lekker geluncht in het mooie en aangename Ritrovo La Piazetta (Via Versi, 21). Klassieke gerechten uit de lokale traditie worden er met een creatieve, eigentijdse toets voorgeschoteld. ’s Avonds kan je er ook pizza eten.
Ciao! Wij zijn Carl Buyck en Franka Verhoeyen, initiatiefnemers van Cosiddetto. Via deze blog delen wij onze passie voor Italië en al het moois dat dit bijzondere land te bieden heeft. Als je dit artikel leuk of interessant vindt, deel het dan gerust met jouw vrienden of kennissen. Je doet er ons een groot plezier mee. Grazie mille!
Reacties