De mozaïeken van Piazza Armerina, een versteend fotoalbum uit de Romeinse keizertijd

Diep in het Siciliaanse binnenland, nabij de stad Piazza Armerina, ligt één van de meest bijzondere archeologische vindplaatsen van Europa: de Villa Romana del Casale. Wat de villa zo bijzonder maakt, is niet alleen de omvang (ruim 3.500 vierkante meter) en de uitzonderlijk goede staat van bewaring, maar vooral de prachtige vloermozaïeken die nagenoeg het hele gebouwencomplex opluisteren.  

De uitgestrekte vloermozaïeken geven een bijzonder gedetailleerd beeld van het leven in de Romeinse keizertijd zoals we het ook kennen uit geschreven bronnen. Ze vormen als het ware een fotoboek met kleine mozaïeksteentjes als pixels.   

Dat de site een populaire toeristische bestemming is, wordt al meteen duidelijk aan de grote parking. Een bezoek aan de Villa Romana plan je dan ook best ‘s morgens vroeg of – beter nog – in de late namiddag, wanneer de toeristenbussen die hier aan- en afrijden vertrokken zijn naar een volgende bestemming. Dan kan je immers ongestoord over de smalle loopbruggen door de villa wandelen en de kleurrijke mozaïeken in alle rust bewonderen.

De villa, gebouwd in de 4de eeuw na Chr. geeft een uniek beeld van de pracht en praal van een Romeinse luxevilla op het einde van de keizertijd. Tot vandaag is het onduidelijk wie deze riante woonst ooit heeft laten bouwen. Eén van de meest gangbare hypotheses is dat het een Romeinse gouverneur was die ervoor moest zorgen dat Rome vanuit het Siciliaanse binnenland blijvend werd bevoorraad met graan. Sicilië stond in de Romeinse keizertijd immers bekend als de graanschuur van Rome.

Het enorme gebouwencomplex bestaat uit 48 verschillende ruimtes, geconcentreerd rond een grote, open binnenplaats (peristylium) die door een overdekte zuilengang was omgeven. Naast private vertrekken voor de eigenaar en zijn familie, waren er ook publieke ruimtes, gastenkamers en ruimtes voor het personeel. Je krijgt ze allemaal te zien langs een duidelijk uitgestippeld parcours.

Thermen

Een bezoek aan de villa begint bij de achterzijde van het thermencomplex waar we de ovens zien die voor warme lucht zorgden. Met dit systeem (hypocaustum) konden vloeren die rustten op aardewerken zuiltjes, holle muren en waterketels verwarmd worden. We wandelen achtereenvolgens langs de warme baden (caldarium), de lauwe baden (tepidarium) en de koude baden (frigidarium). Tussen de lauwe en de koude baden werpen we een blik in een kleine vierkante ruimte. Hier krijgen we een mozaïek te zien die de functie van deze zaal weergeeft, met name: de massageruimte. Er staan slaven afgebeeld die zich klaarmaken om baders te masseren. De oliekruik en de strigilis waarmee de huid wordt geschraapt, zijn hierbij onmisbaar. In het onderste register zien we de slaven Titus en Cassius – zoals te lezen staat op hun riem – in de weer met emmer en borstel.

Gymzaal

Naast het achthoekige frigidarium bevindt zich een smalle, langwerpige zaal met afgeronde uiteinden, de Sala del Circo, die vermoedelijk dienst deed als gymnastiekruimte. De vloermozaïek geeft een bijzonder gedetailleerd beeld van het Circus Maximus in Rome waar we getuige zijn van wagenrennen die volop aan de gang zijn. Het lijkt wel een luchtfoto. Vooraan links in de bocht zien we hoe broodjes worden uitgedeeld aan de supporters.

Voor we de villa binnengaan stappen we een veelhoekig binnenplein op waar zitbanken tegen de muren stonden. Hier verzamelden zich ‘s ochtends de bezoekers die een afspraak hadden met de eigenaar. Hun identiteit werd eerst gecontroleerd bij de dubbele toegangspoort tot het plein. Voor die poort konden ze zich nog even opfrissen bij het waterbassin. Tijdens het wachten konden de bezoekers ook gebruik maken van de toiletten in de halfronde latrine naast de wachtruimte.

Vestibule

We betreden de villa via de ruime vestibule. Op de mozaïekvloer zien we figuren die bij wijze van begroeting een kandelaar en een lauriertak dragen. Een ander personage lijkt in een gastenregister te kijken.

Rondom de ruime binnenplaats loopt een overdekte gang die volledig met vloermozaïeken is bezet. In de ronde medaillons herkennen we tal van dierenkoppen: tijgers, beren, everzwijnen, panters, paarden, stieren,… Bij de ingang van deze portiek – ter hoogte van de plaats waar het huisaltaar (lararium) stond opgesteld – merk je dat de koppen van de dieren twee richtingen uitgaan: naar links of naar rechts.

Aan de linkerzijde van de centrale binnenplaats bevonden zich voornamelijk dienstvertrekken en enkele gastenverblijven. Fraaie mozaïeken zijn te vinden in de Sala della Danza (zaal van de dans) en de Sala delle Quattro Stagioni (zaal van de vier seizoenen).

Jachttaferelen

Mooier nog is de Sala degli Amorini Pescatori (zaal van de vissende liefdesgodjes) waar we guitige (b)engeltjes met hengels, harpoenen en visnetten in de weer zien. Op het voorhoofd van de liefdesgodjes zien we een teken in de vorm van de letter v. Dit merkwaardige gebruik komt vaak voor in mozaïeken van Noord-Afrikaanse makelij.

In de Sala della Piccola Caccia (zaal van de kleine jacht) zijn we dan weer getuige van klassieke jachttaferelen waar met honden, valken en paarden wordt gejaagd op vossen, hazen, herten en everzwijnen. In het midden, onder een tent, zien we jagers genieten van een barbecue met het versgevangen wild. Onderaan rechts zien we bijvoorbeeld hoe een everzwijn die net iemand aan het been verwond heeft, op zijn beurt wordt aangevallen.

De taferelen hier zijn echter maar klein bier in vergelijking met de jachttaferelen die we te zien krijgen in de 70 meter lange gang verder op het parcours. De Ambulacro della Grande Caccia (galerij van de grote jacht) vertelt het verhaal van de jacht op en het transport van exotische wilde dieren die van Afrika (helemaal links) tot Azië (helemaal rechts) naar Rome (in het midden) werden gebracht om er als attractie te dienen in het Colosseum.

We herkennen olifanten, panters, leeuwen, struisvogels, antilopen en neushoorns. We zien hoe ze worden opgejaagd, in netten gevangen en op schepen worden gezet. De weergave van deze dieren is zo gedetailleerd dat algemeen wordt aangenomen dat de kunstenaars die deze mozaïeken hebben gerealiseerd wellicht uit Afrika en Klein-Azië afkomstig waren. Deze indrukwekkende mozaïek bekijk je alsof het een aflevering is van National Geographic.

Ergens voorbij halfweg wordt een ogenschijnlijk belangrijk persoon afgebeeld, gekleed in dure gewaden en beschermd door lijfwachten. Wellicht is dit de eigenaar van de residentie die zichzelf in mozaïek wou laten vereeuwigen.

Verder in de villa volgen nieuwe hoogtepunten elkaar snel op. In de Sala di Orfeo wordt de mythische zanger Orfeus afgebeeld die tokkelend op zijn lier de dieren verstilt en gefascineerd naar hem doet kijken. In de halfronde nis staat een beeld van Apollo opgesteld.

Bikinimeisjes

De meest bekende en meest iconische van alle vloermozaïeken in de villa is de befaamde afbeelding van de bikinimeisjes. We zien, verdeeld over twee registers, negen schaars geklede jonge meisjes die gehuld zijn in wat we vandaag kennen als een bikini. Het was reeds in de Romeinse tijd de gangbare outfit voor dames bij het beoefenen van sport. Onder de sportdisciplines herkennen we o.m. verspringen, discuswerpen, hardlopen en een balspel dat aan volleybal doet denken. Links onderaan overhandigt een meisje met een lang gewaad een bloemenkrans en een zegepalm aan het meisje dat het best een wiel draaiende kon houden met een stok.

Aan de achterzijde van de lange galerij met de jachttaferelen bevonden zich de private vertrekken van de heer des huizes, zijn echtgenote en hun kinderen. Ook hier treffen we mooie en geraffineerde vloermozaïeken aan.

Vertederend is de Vestibolo del Piccolo Circo waar we opnieuw wedrennen zien, maar deze keer op kindermaat. Geen wagenmenners met paarden die met elkaar wedijveren, maar kinderen op wagens getrokken door flamingo’s, ganzen, loopvogels en duiven. De verschillende kleuren van de dieren (wit, rood, groen en blauw) en de overeenstemmende kleuren van de tunica’s van de kinderen zijn een originele knipoog naar de vier teams, die traditioneel aan Romeinse wagenrennen deelnamen.

Kinderen zien we ook in wat vermoedelijk de slaapkamer was van de zoon des huizes. We zien er meisjes bloemen plukken en jongens die jagen op hazen, eenden en herten. Het tafereel bevat ook enkele grappige scènes: één van de jagende jongetjes rent bang weg van een haan en een ander lijkt te zijn gebeten door een rat.

Ernstiger zijn dan weer de onderwerpen in twee zalen met mythologische scènes. In één ervan zien we hoe Odysseus de Cycloop die hem en zijn gezellen gevangen houdt, wijn aanbiedt om hem dronken te voeren.

In een andere zaal zijn we getuige van de strijd tussen de mooie liefdesgod Eros en de bosgod Pan, elk met hun supporters. Op de tafel liggen de prijzen klaar.

De master bedroom van de villa ten slotte bevat naast een voorstelling van de vier seizoenen ook een romantisch tafereel waarin een jongen een halfnaakt meisje innig omhelst. 

De vleugel met de privévertrekken wordt in het midden verdeeld door een grote en hoge zaal, de basilica, met een halfronde nis achteraan. Deze enorme ruimte was bestemd voor banketten en feestelijke ontvangsten. In tegenstelling tot de andere vertrekken in de villa was deze ruimte niet met mozaïeken, maar wel met kostbaar, blinkend marmer bekleed.

Deze zaal en de wandeling erheen over de mozaïeken moet op de bezoekers van weleer een overweldigende indruk hebben nagelaten. Vandaag, 17 eeuwen later, moeten we vaststellen dat de fascinerende kracht die van deze unieke Romeinse villa uitgaat, onverminderd is gebleven. De Villa Romana del Casale is een prachtig stuk Unesco Werelderfgoed en mag op geen enkele rondreis door Sicilië ontbreken.

TIP: combineer een bezoek aan de Villa Romana del Casale met een bezoek aan de weinig bekende, maar indrukwekkende archeologische site van Morgantina nabij het stadje Aidone, zo’n 25 kilometer verderop.

---