Morgantina, het Pompeï van Sicilië

Verspreid over Sicilië liggen heel wat archeologische sites. De overgrote meerderheid daarvan bevindt zich nabij de kust. Denk maar aan Taormina, Syracuse, Agrigento, Selinunte, Segesta, Solunto, Tindari,… Maar ook diep in het binnenland werden antieke steden aangetroffen. Eén van de grootste en meest indrukwekkende sites in het centrum van het eiland is die van Morgantina, nabij het stadje Aidone. Jammer genoeg blijft deze site vaak in de schaduw van de veel bekendere site van de Villa Romana del Casale zo’n 20 kilometer verderop in Piazza Armerina. 

De stad Morgantina zou omstreeks de 10^de eeuw v. Chr. gesticht zijn door een oude Italische volksstam, geleid door koning Morgetes, naar wie de stad zou zijn genoemd. In de 6^de eeuw v. Chr. kregen de oorspronkelijke bewoners het gezelschap van Griekse kolonisten. Onder hun impuls kende de stad in de eeuwen die volgden een verdere uitbreiding en een grote economische bloei. In de 3^de eeuw v. Chr. was de stad op het hoogtepunt van haar macht. Uit die periode dateren de meeste gebouwen die je vandaag nog kan bewonderen op de uitgestrekte site. Ook de Romeinen die de stad later controleerden, lieten nog enkele sporen na. Morgantina verdween rond 30 v. Chr. in de nevelen van de geschiedenis en werd pas rond 1955 opnieuw ontdekt door archeologen.

De belangrijkste bezienswaardigheden van de uitgestrekte site bevinden zich in een kleine vallei en op de twee heuvels eromheen.  

Voorbij de ticketbalie volgen we een brede, rechte weg (de plateia B) die ons naar de woonwijk op de westelijke heuvel leidt. Het was één van de twee parallel lopende hoofdwegen die de stad doorkruisten en waarop tal van zijstraten – stenopoi genaamd – uitkwamen. Op de heuvel bevinden zich langs de straten de resten van ruime residentiële woningen met een binnentuin, privévertrekken en publieke ruimtes. Wandelend door de ruïnes krijg je nog een goed beeld van hoe het grondplan van dergelijke huizen er moet hebben uitgezien.

Hier en daar in deze residentiële wijk ontdek je nog vloermozaïeken met diverse patronen. Het zijn stille getuigen van de welstand van weleer.

Helemaal op het einde van de weg bereiken we een terras vanwaar we een panoramisch uitzicht hebben op de rest van de site. Beneden in de vlakte zien we het theater en de uitgestrekte agora die aan drie zijden was omgeven door een monumentale zuilengang (stoa). Ook op de heuvel aan de overzijde zien we de resten van gebouwen.

We keren op onze stappen terug en slaan voorbij het huis met de cisterne naar rechts om er even verderop, opnieuw rechts te nemen en via de andere hoofdweg (plateia A) af te dalen naar de agora die we daarnet vanuit de hoogte zagen. Naarmate we de agora naderen, is de oorspronkelijke bestrating beter bewaard.  

Aangekomen op de agora zien we rechts van ons de resten van de ‘Dorische stoa’. Het was een kleine zuilengang met daarachter vier kleinere kamers die aanvankelijk als kantoorgebouw werden gebruikt, maar later een andere bestemming kregen. Eén ervan als badhuis, een andere als tempel.

De hele westelijke zijde van de ruime agora werd begrensd door een lange zuilengang met kleine handelsruimtes. De westelijke stoa telde twee verdiepingen en was de enige van dit type in heel Sicilië.

Voorbij de stoa bereiken we het uitstekend bewaarde halfronde theater dat, geheel in de Griekse traditie, werd gebouwd tegen de natuurlijke helling. Het theater telt 14 rijen en is onderverdeeld in zes secties die door een trap gescheiden zijn.

Tegenover het theater zien we de resten van een ommuurd heiligdom, gewijd aan de vruchtbaarheidsgodin Demeter en haar dochter Persephone, bijgenaamd Korè (Meisje). Het complex bestaat uit twee delen. Het oudste gedeelte is herkenbaar aan de twee ronde altaren, waarvan de basis nog goed bewaard is. Naast het oude heiligdom bevond zich aanvankelijk een overdekte marktplaats die later werd omgebouwd tot een cultusplaats met twee rechthoekige altaren.

Centraal op de agora zien we de lange, getrapte stenen banken waarop de deelnemers aan de volksvergaderingen plaatsnamen. Van het grote stenen podium waarop de sprekers plaatsnamen om het volk toe te spreken is enkel nog de basis bewaard. De aanwezigheid van dit monumentale ekklesiasterion wijst erop dat Morgantina een grote en invloedrijke stad moet zijn geweest, met een verregaande autonomie. 

De grote gebouwen aan de zuidzijde en aan de rechterkant van de oostzijde van de agora werden gebruikt als graanschuur. Hier werden de voorraden opgeslagen afkomstig van de uitgestrekte graanvelden die in Centraal-Sicilië het landschap beheersten.

Helemaal rechts van de lange graanschuur die tegen de oostelijk heuvel werd aangebouwd zijn de duidelijk herkenbare resten te zien van een grote, bijna industriële oven waar bouwmaterialen in terracotta werden gemaakt.

Nog zo’n oven, kleiner deze keer, is ook te zien links van dezelfde graanschuur. Deze werd gebruikt voor kleinere objecten zoals vaatwerk en beeldjes in terracotta. Er was in elk geval een grote bedrijvigheid aan deze kant van het plein.

Het gebouw dat tegen de heuvel werd aangebouwd en zich rechts bevindt van de oostelijke stoa was wellicht bestemd voor politieke en administratieve taken. Het stond in elk geval in rechtstreekse verbinding met het spreekgestoelte op het plein. 

Via een trap kunnen we dwars door dit gebouw en langs een hogergelegen woning de heuvel beklimmen om er de resten te gaan bezichtigen van het Huis van Ganymedes, zo genoemd naar een vloermozaïek waarop de wondermooie Trojaanse jongeling Ganymedes staat afgebeeld die door Zeus wordt ontvoerd naar de Olympusberg, om er uiteindelijk wijnschenker van de goden te worden.

Terug op de agora wandelen we voorbij de oostelijke stoa. Links van ons, op de agora, passeren we de resten van het Macellum, een voedingsmarkt met verschillende kleine winkeltjes opgesteld aan twee zijden van een rechthoekig binnenplein. Water om de voedingswaren of de toonbanken te reinigen werd aangevoerd vanuit de nabijgelegen fontein aan het uiteinde van de oostelijke stoa, net naast de drukke hoofdweg.

Van aan de monumentale fontein moeten we helemaal op onze stappen terugkeren naar de plaats waar we onze verkenning begonnen zijn. We stappen voorbij de noordelijke stoa waar ooit het Prytaneion was gevestigd. Dit was een belangrijk gebouw omdat hier het ‘heilig vuur’ werd bewaard.

Bij het verlaten van de agora werpen we wel nog even een blik op het kleine Bouleuterion, een raadhuis waar de stadsoudsten vergaderden.

Vanaf hier is het opnieuw even klimmen tot bij de ingang van de site. Wie nog energie in de benen heeft, kan nog even verder de heuvel op om door te steken naar de resten van een goed bewaard thermencomplex, waar je nog heel duidelijk ziet hoe de ruimtes met warme lucht konden worden verwarmd. In één van de ruimtes stonden merkwaardige, individuele badkuipen opgesteld. Je kan zo’n exemplaar bezichtigen in het bijzonder interessante museum van Aidone.

Archeologisch museum van Aidone

Na een bezoek aan de site loont het beslist de moeite om nog even het archeologisch museum te bezoeken in het nabijgelegen stadje Aidone. Het museum is gevestigd in de gebouwen van een voormalig klooster. Je vindt er een best wel indrukwekkende collectie archeologische vondsten die het resultaat zijn van dertig jaar opgravingen op de uitgestrekte site van Morgantina.

Het absolute topstuk is de zogenaamde ‘Godin van Morgantina’. Het is een groot en goed bewaard marmeren beeld van de godin Persephone, dochter van Demeter. Het stond opgesteld op een voetstuk bij de ingang van de aan haar gewijde tempel op de agora van Morgantina. Het beeld dateert uit de 5de eeuw v. Chr. en zou het werk zijn geweest van een leerling van de befaamde Griekse beeldhouwer Phidias.

Heel bijzonder is de collectie zilveren kommen en schotels die vermoedelijk deel uitmaakten van de tempelschat van Morgantina. De kostbare voorwerpen werden reeds in de 3de eeuw v. Chr. verborgen onder de vloer van een woning tot ze in 1978 illegaal werden opgegraven en verkocht. De kunstschat kwam in het bezit van het Metropolitan Museum van New York en werd in 2010 teruggegeven aan Italië.

Uniek is ook het hoofd van Hades, god van de onderwereld, gemaakt in terracotta. De god heeft weelderige krullen en een blauwe baard. In dezelfde zaal zijn ook de fragmenten te zien van twee andere godenbeelden, die van moeder Demeter en haar dochter Persephone. Ook deze fragmenten (hoofden, handen en voeten) werden ooit illegaal opgegraven en verkocht en kwamen later in het museum terecht waar ze een ereplaats kregen in een bijzondere reconstructie.

In de vitrines van het museum bevinden zich verder nog een hele reeks bustes van Demeter of Persephone met het kenmerkende hoofddeksel, polos genaamd.

Interessant ten slotte is de goed bewaarde badkuip in terracotta die werd teruggevonden in de thermen die we eerder op de site van Morgantina hebben bezocht.

---