De Santa Maria in Cosmedin, een Griekse kerk in Rome

Dagelijks schuiven in Rome duizenden mensen geduldig in een rij aan om de Bocca della Verità te zien. Deze bekende toeristische trekpleister staat opgesteld in het voorportaal van de kerk Santa Maria in Cosmedin. Slechts weinig bezoekers nemen echter, nadat ze hun hand in de mond van de Bocca della Verità hebben gestoken en de obligate foto hebben genomen, de tijd om ook even de kerk zelf binnen te stappen. En dat is jammer, want het is best wel een interessante kerk. 

Vooreerst is er de intrigerende naam. ‘Cosmedin’ zou mogelijk kunnen verwijzen naar ‘Kosmidion’, een buitenwijk van Constantinopel (het huidige Istanbul) waar ook een gelijknamig klooster stond, gewijd aan de heiligen Cosmas en Damianus. Een andere verklaring is dat het woord is afgeleid van het Griekse woord ‘kosmein’ wat ‘versieren’ of ‘mooi maken’ betekent (denken we maar aan ‘cosmetica’). Dat woord zou dan weer verwijzen naar het feit dat de kerk inderdaad wel een fraai en elegant versierd gebouw is.      

In elk geval is er een duidelijk verband met Griekenland. Het gaat immers om een christelijke kerk waar nog steeds de Grieks-Byzantijnse ritus wordt gevierd. Die traditie begon reeds in de 8^ste eeuw toen paus Adrianus I (paus van 772 tot 795) de kerk schonk aan Griekse monniken die Constantinopel waren ontvlucht en die zich samen met andere Griekse vluchtelingen in deze buurt hadden gevestigd. De naam van de straat rechts van de kerk verwijst overigens nog naar de oorspronkelijke Griekse bewoners van deze wijk: de Via della Greca. Via deze straat bereik je het iets verderop gelegen Circus Maximus.

De Santa Maria in Cosmedin werd in de loop der eeuwen regelmatig verbouwd. De eerste kerk zou dateren uit de 5^de eeuw. Ze werd gebouwd bovenop de resten van een oude Romeinse tempel, gewijd aan Hercules. Dat hier een Herculestempel stond, was geen toeval. In het oude Rome bevond zich op deze plaats, nabij een bocht in de Tiber, immers het Forum Boarium, de veemarkt. Hercules werd vaak met vee geassocieerd. In één van zijn befaamde twaalf werken roofde hij immers de kudde van de driehoofdige reus Geryon. Hercules zou de runderen hier, vlakbij de Tiber, hebben laten grazen. Terwijl hij zelf even sliep, zou Cacus, een veedief, enkele runderen hebben gestolen. Hercules ontdekte de diefstal, vond de dader en bracht hem ter plekke om. Op de plaats waar de snoodaard Cacus werd terechtgesteld, werd later een Herculestempel gebouwd.

Het huidige uitzicht kreeg de kerk in de 12^de eeuw onder impuls van Paus Calixtus (paus van 1119 tot 1124) die de kerk liet verbouwen nadat ze was verwoest door plunderende Noormannen. Uit die periode dateert ook de unieke vloer in kleurrijk cosmatenwerk. Het is een van de mooiste en best bewaarde voorbeelden van deze bijzondere techniek waarbij stukjes gekleurd marmer in geometrische patronen worden verwerkt. De term ‘cosmatenwerk’ verwijst naar de naam van een beroemde familie van marmerbewerkers die zich in deze kunstvorm specialiseerde.

Calixtus liet de kerk binnenin ook beschilderen met fresco’s, maar daarvan is vandaag nog slechts weinig te zien.    

De kerk bestaat uit drie beuken die van elkaar gescheiden worden door oude Romeinse zuilen met Korinthische kapitelen. 

In de middenbeuk zien we, omheind door een marmeren balustrade, een afgescheiden ruimte waar de monniken plaatsnamen en liturgische gezangen lieten weerklinken. Deze ruimte scheidde het gedeelte waar de gelovigen de vieringen konden volgen van het altaar vooraan in de kerk. Dat altaar rust op een oude Romeinse badkuip in marmer. Het staat opgesteld onder een baldakijn.  

Vooraan in de linkerzijbeuk is er een kapel gewijd aan de Madonna van Loreto. Ze staat afgebeeld in een fresco die de halfronde koepel van de apsis siert.

De kapel vooraan in de rechterzijbeuk is gewijd aan Johannes De Doper.

De gewijde stilte binnenin de kerk contrasteert fel met de drukte van het razende verkeer buiten. Steek als je de kerk verlaat even het zebrapad over in de richting van de twee Romeinse tempels aan de overkant. Kijk vandaar nog eens om naar de ranke campanile die 34 meter hoog de lucht insteekt. Ook deze toren dateert van de restauratie door Paus Calixtus.

De Romeinse tempels werden gebouwd in de 1^ste eeuw voor Christus. Ze stonden, net als de verdwenen Herculestempel, opgesteld op het oude Forum Boarium. De kleine ronde tempel, prachtig gerestaureerd, was gewijd aan Hercules Olivarius (Hercules, de Olijfhandelaar). De tempel iets verderop werd opgericht ter ere van Portunus, de god van de havens. Niet toevallig, want aan de rand van het Forum lag een kleine haven langs de Tiber waarlangs de goederen werden aangevoerd die hier op de markt werden verhandeld.

Let ten slotte ook nog even op de nabijgelegen Fontana dei Tritoni. De kans bestaat dat je bij het zien van de fontein denkt: ‘Hé, ken ik die ergens van?’ Wel, deze fontein uit 1715 van de hand van Carlo Francesco Bizzaccheri, vertoont inderdaad sterke gelijkenissen met de Fontana del Tritone van Gianlorenzo Bernini. Deze fontein dateert uit 1642 en bevindt zich op de Piazza Barberini.

---