Halverwege tussen twee van Romes grote publiekstrekkers, het Colosseum en de pauselijke basiliek San Giovanni in Laterano, bevindt zich een bijzondere kerk die, vreemd genoeg, slechts weinig mensen kennen: de Basilica dei Santi Quattro Coronati. 

Wanneer je de kerk nadert, doet niets vermoeden dat achter de hoge middeleeuwse muren een religieus gebouwencomplex schuilgaat. Het lijkt veeleer een versterkte burcht. De massieve, bakstenen toren die boven de toegangspoort uitsteekt, is echter geen verdedigingstoren. Het is de oudste Romaanse klokkentoren van Rome. Hij dateert, net als de huidige kerk en het bijhorende klooster, uit de 12^de eeuw. De hoge en stevige muren moesten de kloosterlingen beschermen tegen de aanvallen van vijandige legers die Rome in die periode geregeld belaagden. Ook verschillende pausen zochten en vonden hier in de middeleeuwen een veilig onderkomen toen ze hun moeilijk te verdedigen pauselijk paleis in de nabijgelegen basiliek van San Giovanni in Laterano moesten ontvluchten voor oprukkende legers. Vandaag wonen hier nog steeds zusters Augustinessen, die achter gesloten deuren hun leven wijden aan stilte en gebed.  

Voorbij de toegangspoort bereik je een sober binnenplein. Aan de overzijde zie je op de muren onder het portaal enkele fresco’s. Het fresco op de zijwand, net boven een houten deur, toont vier mannen die met een lauwerkrans zijn bekroond. Dit zijn de ‘Santi Quattro Coronati’, de ‘vier gekroonde heiligen’ aan wie de kerk is gewijd. 

Wie die heiligen precies zijn, blijft echter omgeven door een waas van mysterie. Er blijken immers verschillende verhalen te bestaan. Een eerste verhaal wil dat het gaat om vier christelijke beeldhouwers die weigerden een beeld te maken van Asclepius, de heidense god van de geneeskunde. Omwille van hun weigering zouden ze door de Romeinse keizer Diocletianus (284-305) tot de marteldood zijn veroordeeld. Ze werden gegeseld met zwepen waaraan schorpioenen werden bevestigd. Vervolgens werden ze in loden kisten opgesloten en in een rivier gegooid. In een ander verhaal gaat het om vier Romeinse soldaten – Severus, Severianus, Corpoforus en Victorinus – die tot het Christendom waren bekeerd en weigerden een beeld van Asclepius te aanbidden. Ook hier wil het verhaal dat ze door keizer Diocletianus werden geëxecuteerd, nadat ze een gloeiend hete ijzeren kroon op het hoofd kregen gezet. Nog een ander verhaal maakt dan weer een combinatie van beide eerdere versies. In deze versie zouden de vier Romeinse soldaten geweigerd hebben om de vier beeldhouwers te executeren, reden waarom ze uiteindelijk zelf ook ter dood werden gebracht.  In elk geval, de vier mysterieuze heiligen hielden er een bijzondere kerk aan over. Leuk detail: de vier worden  beschouwd als patroonheiligen van bouwvakkers en architecten. Dat verklaart waarom in het fresco één van de heiligen een soort meetlat in de hand heeft. 

Onder een  poort door bereik je een tweede binnenplein. Dit plein maakte ooit deel uit van een veel grotere kerk die hier vroeger stond en die in 1084 zwaar werd beschadigd tijdens de plundering van Rome door de Normandiërs onder leiding van Robert Guiscard. Paus Paschalis II (paus van 1099 tot 1118) liet de kerk heropbouwen in zijn huidige, veel kleinere dimensie. Boven de toegang tot de kerk zie je opnieuw een fresco van de vier gekroonde heiligen.

Wanneer je door de krakende deur de duistere kerk binnenstapt, word je meteen terug naar de middeleeuwen gekatapulteerd. Let in de kerk op de merkwaardige vloer in zogenaamd ‘cosmatenwerk’, gekenmerkt door geometrische motieven van verschillende stukjes marmer. Als je goed kijkt, zal je hier en daar nog fragmenten van Latijnse inscripties vinden in de marmerfragmenten. Dat komt omdat voor de betegeling van de vloer oude marmeren grafstenen werden gerecycleerd.  

In de halfronde apsis, vooraan in de kerk, staan enkele taferelen afgebeeld die de marteldood van de vier heiligen afbeelden. Op één ervan zie je bijvoorbeeld hoe zware loden kisten in de rivier worden neergelaten. 

Merk op dat de apsis uitzonderlijk groot is. Hij omvat immers de hele breedte van de huidige kerk, zijbeuken inbegrepen. Dat was ooit anders, in de oorspronkelijke, veel grotere kerk, omvatte hij enkel de middenbeuk. De oorspronkelijke zijbeuken zijn verdwenen en binnen de oorspronkelijke middenbeuk werden later de huidige zijbeuken aangebracht. 

Als je net voor de apsis naar boven kijkt, zie je in het houten plafond de vier heiligen nog eens afgebeeld..

In de linkerzijbeuk, achteraan in de kerk, kan je nog een houten vondelingenschuif zien. Hier konden pasgeboren kinderen anoniem worden achtergelaten en toevertrouwd aan de kloosterzusters die aan de andere kant van de muur leefden.

Rechts van de vondelingenschuif zie je een kleine houten deur. Achter die deur bevindt zich een heel andere wereld, een unieke oase van rust en stilte. Om die wereld binnen te treden moet je even op de deur kloppen en wachten tot iemand ze komt openen. Voor een vrijwillige bijdrage (van minstens twee euro) krijg je toegang tot de oude, overdekte kloostergang die een kleine, vierkante binnentuin omgeeft. In het midden van de tuin staat een fraaie 12de eeuwse fontein. Nog fraaier zijn echter de zuilen die de rondbogen van de kloostergang ondersteunen. De muren van de rondgang zijn bezet met honderden fragmenten van marmeren platen met Latijnse inscripties en vroeg-christelijke religieuze symbolen. Ze zijn wellicht afkomstig van de eerste kerk die hier ooit stond en van begraafplaatsen in de buurt.

Deze verborgen kloostertuin spreekt nog meer tot de verbeelding als je beseft dat grote beeldhouwers uit de renaissance, waaronder Michelangelo, Bernini, Borromini en Maderno  hier ooit nog hebben rondgewandeld en wellicht ook uitgerust, gezeten op de lage muur, leunend tegen de zuilen. De aanwezigheid van deze beroemde beeldhouwers was overigens niet toevallig. Het gebouwencomplex van de Santi Quattro Coronati bood immers sinds 1570 ook onderdak aan de ‘Università dei Marmorari’, de gilde van de marmerbewerkers en beeldhouwers. De vriendelijke dame die ons tot de kloostergang had toegelaten vestigde onze aandacht op de graffiti die hier en daar tussen de zuilen te zien zijn. Ze wijst ons op een ingekraste tekening van een menselijk figuur. Ze vertelt er ons op fluisteroon bij dat deze ooit werd aangebracht door niemand minder dan… Bernini. Se non è vero, è ben trovato.  

We keren op onze stappen terug en verlaten de kerk. Naast een deur links op het binnenplein lezen we op een bord ‘Monache Agostiniane’. Als de deur openstaat, kan je de inkomhal tot het klooster binnentreden. Links zien we opnieuw een vondelingenschuif. Tegen de linkermuur bevindt zich ook een bel. Als je daarop drukt, gaat een luik open en achter een getralied raam zal een kloosterzuster je, na opnieuw betaling van (minstens) twee euro, toegang verschaffen tot een andere unieke bezienswaardigheid die achter de dikke kloostermuren verborgen zit: de Cappella di San Silvestro, sinds 1570 de kapel van de eerder vermelde gilde van de beeldhouwers. In deze kapel is een uitzonderlijke frescocyclus te zien die de bekering en de doop van Keizer Constantijn afbeelden. Daarover lees je meer in dit artikel.  

Praktisch: de Basilica dei Santi Quattro Coronati bevindt zich in de Via dei SS. Quattro, 20. De kerk, de kloostertuin en de Cappella di San Silvestro zijn slechts enkele uren per dag geopend voor het publiek. Raadpleeg best even de website van het klooster om je bezoek te plannen.

---