Op verkenning door de Engelenburcht in Rome

Het imposante Castel Sant’Angelo, bij ons bekend als de Engelenburcht, is één van die markante gebouwen die de typische skyline van Rome bepalen. De burcht, strategisch gelegen aan de oever van de Tiber, ontleent haar naam aan een merkwaardige gebeurtenis die plaatsvond op kerstdag van het jaar 590. Rome kreunde onder een zware pestepidemie en om de genade van God af te smeken organiseerde de toenmalige paus Gregorius I veertig plechtige processies door de stad. Op het einde van de laatste processie, toen de paus en de gelovigen de brug over de Tiber overstaken om terug naar de Sint-Pietersbasiliek te gaan, verscheen plots de aartsengel Michaël boven de burcht. Voor de ogen van de verbaasde processiegangers stak de engel zijn vlammende zwaard terug in de schede, een goddelijk teken dat de pestepidemie voorbij was. 

Als herinnering aan deze blijde gebeurtenis werd later een bronzen beeld van de aartsengel Michaël bovenop de burcht geplaatst en sindsdien staat ze bekend als de Engelenburcht. Leuk weetje: het bronzen beeld dat vandaag Castel Sant’Angelo bekroont, dateert uit 1752 en is van de hand van een Vlaming: Pieter Antoon Verschaffelt. Het vervangt een eerder beeld uit 1544 dat nu een verdieping lager staat op een binnenplaats in de burcht. 

Het immense bouwwerk begon zijn geschiedenis echter niet als vesting, maar als monumentaal grafmonument. Het werd in 135 na Chr. gebouwd als mausoleum voor de Romeinse keizer Hadrianus. Later zouden ook andere keizers er begraven worden, met name Marcus Aurelius, Septimius Severus en Caracalla.  

Omwille van zijn strategische ligging werd het imposante mausoleum reeds in het jaar 403 opgenomen in de Aureliaanse muur, die rond de toenmalige stad werd gebouwd om indringers buiten te houden. In de middeleeuwen lieten de pausen het mausoleum verbouwen tot een militair bolwerk waarin ze zich konden terugtrekken als het Vaticaan, dat zich buiten de stadsmuren bevond, nog maar eens belaagd werd door vijandige troepen. 

Rondom het ronde mausoleum werden hoge en stevige verdedingsmuren opgetrokken volgens een vierkant grondplan. Op elke hoek kwam een hoge bastiontoren die de naam kreeg van één van de vier evangelisten. Eén van die bastiontorens, die van Sint-Marcus, vormt het eindpunt van een 1600 meter lange geheime gang die Paus Nicolaas III (paus van 1277 tot 1280) liet aanleggen tussen de Sint-Pietersbasiliek en de Engelenburcht. Deze geheime gang, Passetto del Borgo genaamd, kan je vandaag onder leiding van een gids bezoeken. Een bijzondere ervaring als je beseft dat paus Clemens VII in het jaar 1527 door deze gang rende voor zijn leven.       

Binnenin is het Castel Sant’Angelo een vijf verdiepingen hoge doolhof van gangen, kamers, zalen, binnenpleinen en terrassen. Gelukkig is er voor de bezoekers een route uitgestippeld die je – letterlijk – alle hoeken van de Engelenburcht laat zien.  We nemen je even mee door de buik van dit unieke monument. 

We beginnen aan onze verkenning met een wandeling over de versterkte muren die aan vier zijden rondom het oorspronkelijke mausoleum werden gebouwd. Op elk van de vier hoeken werd in de 15^de eeuw een ronde bastiontoren toegevoegd. De torens werden genoemd naar de vier evangelisten: San Marco, San Luca, San Matteo en San Giovanni. Van hieruit konden belagers worden bestookt met katapulten en kanonnen. Vanop de rondgang waar ooit schildwachten patrouilleerden heb je een mooi zicht op de imposante cilindrische muren van het oorspronkelijke mausoleum. 

Ooit werd die cilinder bekroond met een groene heuvel, begroeid met cipressen en met bovenop een enorm bronzen standbeeld van keizer Hadrianus op een vierspan. 

Voorbij de toren van San Giovanni, waar je nog de kanonnen ziet, verlaten we de buitenste muren en betreden we het mausoleum.

Paus Bonifatius liet de oorspronkelijke toegang op het gelijkvloers met aarde dichtgooien en hij zorgde voor een nieuwe toegang, die je vanop de muur via een ophaalbrug kon bereiken. Binnenin zien we een lange, oplopende gang die naar het hart van de massieve cilinder leidt. Onmiddellijk links, bij het begin van de gang, werpen we een blik in het kleine wachtlokaal waar gewapende soldaten ooit de toegang bewaakten.

Iets verderop in de gang wordt de stenen trap even onderbroken door een houten plateau. Dit was een valluik dat bij gevaar geopend kon worden en dat indringers tientallen meter de diepte deed instorten.  

We vervolgen onze langzame klim en komen terecht in de Sala delle Urne. Dit was de centrale ruimte van het mausoleum van Hadrianus. In de twee nissen stonden ooit de grafurnen van Hadrianus en andere leden van de keizerlijke familie opgesteld. De wanden moeten ooit met marmer zijn bekleed. Dat leiden we af uit de vele gaten in de stenen waar zich de metalen haken bevonden waarmee de marmeren platen tegen de muur waren bevestigd. In de nis links zien we op een marmeren plaat enkele Latijnse verzen van keizer Hadrianus, beroemd geworden door het boek ‘Mémoires d’Hadrien’ van Marguerite Yourcenar. 

De volgende halte op onze tocht is de Cortile d’Onore, ook wel bekend als Cortile dell’Angelo. Centraal op dit kleine binnenplein staat het beeld van de aartsengel Michaël dat zich oorspronkelijk helemaal bovenop de burcht bevond. Het beeld dateert uit 1544 en is van de hand van Raffaello da Montelupo. Het werd in 1752 naar hier verhuisd. Achter het beeld bevinden zich de luxueuze appartementen waar meerdere pauzen ooit verbleven toen de stad door vijanden werd belaagd. Paus Clemens VII bijvoorbeeld nam hier gedurende zeven maanden zijn intrek terwijl buiten de oorlog woedde. Aan de overzijde van het plein, links van de trap, zien we de kapel van Leo X, een ontwerp van Michelangelo. 

De trap brengt ons naar een tweede verdedigingsmuur, helemaal rond deze keer. Van hieruit heb je, zeker bij valavond, een mooi zicht op de Sint-Pietersbasiliek. Met een beetje geluk vind je nog een tafeltje vrij op het buitenterras van de bar die zich langs de rondgang bevindt. 

We vervolgen ons bezoek binnen in het gebouw waar de verschillende zalen elkaar opvolgen. Een van de eerste attracties is de Wapenzaal (Armeria Superiore) waar, verspreid over vier kamers, een collectie wapens en wapenuitrustingen te zien is. In één ervan is onder meer een houten koffertje te zien met een pistool dat ooit toebehoorde aan Giuseppe Garibaldi. 

Indrukwekkender nog zijn de privévertrekken die opeenvolgende pausen voor zichzelf en hun gasten lieten inrichten. Vooral paus Paulus III Farnese drukte zijn stempel op de inrichting. Zo liet hij enkele zalen (Sala Adrianeo en Sala dei Festoni) rijkelijk voorzien van fresco’s met mythologische scènes en afbeeldingen van monumenten uit het oude Rome. 

Via een smalle trap – waar het vaak even aanschuiven is – bereiken we een breed panoramisch terras waar ook het grote bronzen beeld van de engel staat opgesteld. Vanop het terras genieten we van het adembenemend zicht op de stad en heel specifiek op de Engelenbrug beneden met de beelden van Bernini. 

Na ons gelaafd te hebben aan het unieke panorama duiken we de privévertrekken van de pausen in. De Sala Paolina, waar paus Paulus III zijn gasten ontving, is een heuse pronkkamer. Centraal in het gewelfde plafond zien we het wapenschild van de familie Farnese, met de kenmerkende lelies. Ook zijn er scènes te zien uit het leven van Alexander de Grote, de naamgenoot van Paulus III, die voor hij zijn pauselijk naam aannam, Alessandro Farnese heette. Opvallend zijn ook de fresco’s van keizer Hadrianus en van de aartsengel Michaël, een duidelijke verwijzing naar de rijke geschiedenis van het gebouw.   

We bezoeken ook de pauselijke slaapkamer, versierd met fresco’s die verwijzen naar het verhaal van Amor en Psyche, en de studeerkamer met fresco’s die de mythe van Perseus afbeelden.

Vanop de Loggia die paus Julius II liet aanbrengen genieten we nog even van het adembenemende uitzicht over de Tiber en de Engelenbrug die net onder de Loggia gelegen is.  

Via de Sala di Apollo, beschilderd met scènes van Apollo en de Muzen, bereiken we de cirkelvormige trappengang die ons terug naar beneden brengt en uitkomt bij het Atrium, ooit de ingang tot de grafkamers. Onder een nis stond hier ooit een kolossaal beeld van keizer Hadrianus. Het hoofd van het beeld is nog steeds te zien in de Vaticaanse musea.

Vanuit het Atrium brengt een loodrechte gang ons terug naar buiten. Het bezoek aan Castel Sant’Angelo zit erop. Vanop de Engelenbrug werpen we nog een laatste blik op het indrukwekkende gebouw met zijn rijke geschiedenis. 

---