De middeleeuwse Basilica di San Clemente in Rome

Op een boogscheut van het Colosseum ligt één van de best bewaarde middeleeuwse basilieken van Rome, de San Clemente. De naam verwijst naar de heilige Clemens I, die tussen 88 en 97 na Chr. de vierde paus van Rome was. Reeds in de vierde eeuw stond hier een kerk die aan hem gewijd was. De goed bewaarde resten van die oorspronkelijke kerk werden in 1857 ontdekt tijdens opgravingswerken onder de huidige basiliek. Maar er kwamen nog meer vondsten aan het licht: de resten van een Romeins huis waar Clemens ooit zou hebben gewoond en een mithraeum, een heiligdom waar de zonnegod Mithras werd vereerd. Een bezoek aan de Basilica di San Clemente voelt dan ook als een reis door de tijd.

De 12de eeuwse basiliek

De basiliek die je vandaag als bezoeker binnenstapt, dateert uit 1108. Ze kwam er ter vervanging van een veel oudere kerk die op het einde van de 11^de eeuw werd vernield door de Noormannen. De zuilen die de kerk in drie schepen verdelen, zijn afkomstig van gebouwen die ooit op het Forum Romanum stonden.

De blikvanger is het goudkleurige apsismozaïek. Centraal in dit 12^de eeuwse mozaïek staat de gekruisigde Christus. Op het kruis rusten twaalf duiven die, net als de twaalf schapen onderaan, symbool staan voor de twaalf apostelen. De apostelen zelf zijn ook afgebeeld op het fresco, naast Christus en Maria.

De boog die de apsis omgeeft, is eveneens een mozaïek. Centraal bovenaan staat een zegenende Christus, geflankeerd door de symbolen van de vier evangelisten. Daaronder zien we vier heiligen die nauw verbonden zijn met de stad Rome: links Sint Laurentius en Sint Paulus, rechts Sint Petrus en Sint Clemens, aan wie de basiliek is gewijd. Je herkent Clemens aan het anker. Dat anker zie je ook op het baldakijn boven het altaar, in het centrale fresco op het rijkversierde plafond en in één van de taferelen op de zijwand. Dit voorwerp verwijst naar het martelaarschap van Clemens. De Romeinen hadden hem verbannen naar de Krim. Omdat hij ook daar teveel mensen bekeerde tot het christendom werd hij uiteindelijk vastgebonden aan een anker en zo in de Zwarte Zee geworpen.

Richt je blik zeker ook eens naar beneden om de fraaie vloer in cosmatenwerk te bewonderen. Ook deze dateert nog uit de 12^de eeuw.

De 4de eeuwse basiliek

Via de sacristie in de rechterzijbeuk kan je, na aankoop van een ticket, afdalen naar de 4^de eeuwse benedenkerk. Deze kerk, die qua oppervlakte overigens groter was dan de kerk die er in 1108 bovenop werd gebouwd, is opvallend goed bewaard gebleven. Een uitgestippeld parcours brengt je langs alle bezienswaardigheden.

Als je de trap bent afgedaald, kom je in een lange gang. Op de linkerwand zie je al meteen de resten van een fresco van Christus die twee personen zegent. Het gaat om de heiligen Cyrillus en Methodius. Zij waren het die in de 9^de eeuw het stoffelijk overschot van de heilige Clemens én het anker waaraan hij de marteldood stierf naar Rome brachten.

Even verderop, op de rechterwand, volgen nog twee fresco’s. Het eerste brengt het verhaal van het ‘Mirakel van de Zee van Azov’. Volgens een legende zou het graf van de Heilige Clemens één keer per jaar zichtbaar worden door het terugtrekkende water van de zee waarin hij verdronk. Een kindje dat bij het graf aan het spelen was, werd verrast door het opkomende water en werd door de golven verzwolgen. Een jaar later, toen de zee opnieuw wegtrok en het graf weer zichtbaar werd, bleek het kindje gezond en wel nog steeds aan het spelen. Die miraculeuze gebeurtenis wordt hier dus afgebeeld.

Een ander fresco iets verderop toont hoe de relieken van de heilige Clemens in een plechtige processie naar de Basilica di San Clemente worden overgebracht.

Tussen beide fresco’s in betreed je het middelste schip van de oorspronkelijke basiliek. Op de linkerwand vertelt een fresco het verhaal van leven en dood van Sant’Alessio, die als eenvoudige dienaar anoniem aan de slag ging in het ouderlijke huis dat hij als jongeman ooit verlaten had. Voor Sant’Alessio werd een kerk opgericht op de Aventijn-heuvel.

Op een ander fresco zien we San Clemente die een misviering leidt. Op het onderste paneel van het fresco bevindt zich een merkwaardige inscriptie. Het is het oudste voorbeeld van een tekst geschreven in de volkstaal die de overgang illustreert van het Latijn naar het Italiaans. Het gaat om een enigszins schunnige tekst waarin iemand twee anderen aanspreekt met de woorden ‘Fili dele pute’ (hoerenzonen). 

Vooraan in de kerk, rechts van de oorspronkelijke apsis van de 4de eeuwse basiliek, zie je nog de resten van een fresco dat Christus afbeeldt die afdaalt in de hel om er de zielen te redden van mensen die gestorven waren voor zijn komst op aarde. Een van die geredde zielen is Adam die nog bij een voet wordt vastgehouden door een duivel.

In de zijbeuk die zich links van de apsis bevindt, treffen we de graftombe aan van de heilige Cyrillus aan wie we het Cyrillische schrift te danken hebben. Voorbeelden van dat Cyrillische schrift vind je overigens op de gedenkplaten die door orthodoxe christenen werden aangebracht nabij het graf. Voor orthodoxe christenen is Cyrillus één van de belangrijkste heiligen en zijn graf hier in de San Clemente is dan ook een populaire bedevaartsplaats.  

Het mysterieuze mithraeum

Even voorbij de graftombe brengt een trap ons nog een verdieping lager, naar de resten van een Romeinse woning uit de eerste eeuw na Chr. Het verhaal wil dat Clemens hier ooit heeft gewoond. De apostelen Petrus en Paulus zouden tijdens hun verblijf in Rome een tijdlang hier te gast zijn geweest. Paulus zou hier zelfs zijn beroemde ‘Brief aan de Korinthiërs’ hebben geschreven. 

Het is hier, ruim twaalf meter onder het huidige straatniveau, moeilijk om je een beeld te vormen van hoe deze Romeinse wijk en ook de woning waar Clemens ooit zou hebben gewoond, er moeten hebben uitgezien. Het huis uit de eerste eeuw na Christus werd op het einde van de 2de eeuw verbouwd tot een heiligdom voor de Perzische zonnegod Mithras, wiens mysteriecultus enorm geliefd was bij Romeinse legioensoldaten. Het mithraeum in de San Clemente is één van de best bewaarde van de ongeveer vijftig cultusplaatsen van Mithras in Rome.

Eens je de trap bent afgedaald, zie je rechts de ontvangstruimte van het heiligdom, met nog enkele goed bewaarde zitbanken. Je bemerkt hier ook nog restanten van de zolderdecoratie.

Recht tegenover deze wachtruimte heb je de eigenlijke cultusplaats, een langwerpige zaal met een laag tongewelf, waarop hier en daar nog sporen van geschilderde sterren – symbool voor het heelal – te zien zijn. Typisch zijn de lange stenen aanligbanken langs de zijmuren, bestemd voor de volgelingen van de god Mithras, en het centrale altaar waar offers werden gebracht. Op het altaar zie je de klassieke afbeelding van Mithras met zijn bekende Phrygische puntmuts die met zijn dolk een stier doodt. Het Mithrasbeeld achteraan in een nis stelt zijn geboorte in een grot voor.

Iets verderop kom je in een derde ruimte van het Mithrasheiligdom terecht, de zogenaamde ‘Mithras-school’. Hier vonden de initiatierituelen plaats, wat nog door enkele fresco’s geïllustreerd wordt.

Een smalle gang van nauwelijks tachtig centimeter breed scheidt het mithraeum van een ander, veel groter gebouw uit de eerste eeuw na Christus, vermoedelijk de plaats waar destijds de keizerlijke munten werden geslagen. De kamers van dit uit tufsteen opgetrokken gebouw bevonden zich rond een – niet uitgegraven – centrale binnenkoer. Goed bewaard zijn de muren met een tegelbekleding in mozaïekvorm en de vloeren in visgraatmotief.

Wandelend door deze ruimtes – op weg naar de trap die je terug naar boven leidt – wordt je aandacht getrokken door het zachtjes klaterende water van een onderaards beekje dat destijds ook al deze buurt van water moet hebben voorzien. Een wondere gedachte, zeker als je, terug buiten, de drukte van het hedendaagse Rome opnieuw de bovenhand voelt nemen.

Wil je de rust van de San Clemente nog even rekken? Breng dan zeker nog eens een bezoek aan de vlakbijgelegen Basilica dei Santi Quattro Coronati, nog zo’n middeleeuwse parel van een basiliek. 

---