Op zoek naar Margaretha van Parma in Emilia

Margaretha Emilia

Je las op deze blog een paar weken geleden al dat je voor 5 januari 2025 absoluut naar het MOU in Oudenaarde moet gaan om te aanschouwen hoe Margaretha van Parma (1522-1586) er opnieuw tot leven wordt gewekt, iets meer dan 500 jaar nadat ze in de Scheldestad geboren werd. Margaretha verbleef ook jarenlang in verschillende steden in Italië, maar die episodes uit haar ‘leven in de laars’ komen in de tentoonstelling Margaretha. Keizersdochter tussen macht en imago iets minder aan bod.

Dit was meteen een goede reden voor Thomas Cole – historicus, museumgids en leraar Italiaans in het volwassenenonderwijs – om op onze uitnodiging een aantal gastbijdragen te schrijven over het Italië van Margaretha. In deze eerste gastblog gaan we naar de regio Emilia.

In België en Nederland wordt Margaretha dan wel ‘van Parma’ genoemd, in Italië noemen ze haar al eeuwen ‘d’ Austria‘ ofwel ‘van Oostenrijk‘. Maar we zouden haar even goed als Margaretha d’ Emilia kunnen aanspreken, want ook in die streek in Noord-Italië duikt de naam van de keizersdochter uit Oudenaarde geregeld op.

Emilia is een gebied tussen de Po en de Apennijnen. Het kreeg zijn naam toen de Romeinse consul Marcus Aemilius Lepidus er in de 2de eeuw voor onze jaartelling een weg liet aanleggen tussen Piacenza en Rimini. Die weg zou bekend staan als de Via Emilia. Een eengemaakte staat werd Emilia nooit – daarvoor werd de macht eeuwenlang te veel verdeeld tussen de grote steden Piacenza, Parma, Reggio, Modena en Bologna. In de eerste helft van de 16de eeuw ontstaat echter toch een nieuwe, kleine staat in het noordoostelijke deel van Emilia. Parma en Piacenza worden namelijk een hertogdom, onder de leiding van de familie Farnese.

De familie Farnese was oorspronkelijk afkomstig uit de regio rond het Lago di Bolsena, in de heuvels ten noorden van Rome, maar ze had in 1545 haar handen kunnen leggen op Parma en Piacenza – vooral door de tussenkomst van Alessandro Farnese, die in 1534 paus was geworden en bij die gelegenheid Paulus III als naam had gekozen. Door haar huwelijk met Ottavio Farnese, een kleinzoon (!) van deze paus, komt ‘onze’ Margaretha in beeld. Dat verklaart meteen waarom wij haar sindsdien ‘van Parma’ noemen.

Hoewel ze tijdens haar reizend leven op veel verschillende plaatsen verblijft – Brussel, maar ook Napels, Firenze, Rome, L’ Aquila en Ortona – zal toch een groot deel van haar entourage in Emilia gerekruteerd worden.

Een eerste grote naam uit Margaretha’s entourage is Jacopo Barozzi (1507-1573) uit Vignola. Na zijn eerste stappen als architect in Bologna maakt hij eerst grote sier aan het hof van koning Frans I in Fontainebleau. Later treedt hij in dienst van Margaretha en vooral in Rome krijgt hij de ene opdracht na de andere. In een volgende bijdrage kom ik graag terug op zijn werk aan onder meer de Sint-Pietersbasiliek, de Porta del Popolo en de Chiesa del Gesù.

Barozzi laat zich al snel als ‘il Vignola’ aanspreken en keert ook nog één keer terug naar zijn geboortestad, om er het Palazzo Contrari-Boncompagni te voorzien van een spectaculaire scala a chiocciola, een trap in de vorm van een slakkenhuis. Je kan het gebouw, lokaal aangeduid als het Palazzo Barozzi, tegenwoordig bezoeken, net als het indrukwekkende middeleeuwse kasteel aan de rand van de stad, de Rocca di Vignola.

Margaretha Emilia Vignola

Margaretha Emilia

Het meeste prestigieuze project van il Vignola had het Palazzo Farnese in Piacenza moeten worden, een nieuw hertogelijk paleis voor Margaretha en Ottavio Farnese, maar de werken vielen stil na het overlijden van Margaretha. Op de tentoonstelling in Oudenaarde kan je de originele plannen van het Palazzo Farnese bekijken én een maquette die tot in de kleinste details toont wat een pompeus paleis het had moet worden.

Op toeristisch vlak is Vignola traditioneel niet meer dan een uitstap van een halve dag vanuit Modena en Bologna, maar anderhalve eeuw na Jacopo Barozzi kreeg het stadje een tweede beroemde zoon: Ludovico Antonio Muratori (1672-1750). Hij werd de bekendste Italiaanse historicus van zijn tijd en wordt nog steeds gezien als de padre della storiografia italiana (de vader van de Italiaanse geschiedschrijving). Zowel Barozzi als Muratori leven in Vignola nog verder in de naam van een lokaal gebak: de Torta Barozzi en de Torta Muratori.

Een andere naam uit Margaretha’s hofhouding is Francesco De Marchi (1504-1576), een leeftijdsgenoot en een streekgenoot van Jacopo Barozzi. Hij wordt geboren in Bologna en begint al op jonge leeftijd aan een militaire carrière, eerst in dienst van Karel V, Margaretha’s vader, en later van Margaretha’s eerste echtgenoot, Alessandro de’ Medici, een zoon (!) van paus Clemens VII. Aan het hof van de nog piepjonge Margaretha zal Francesco zijn thuis vinden. Gedurende meer dan 40 jaar blijft hij haar volgen, van Firenze over Rome naar de Nederlanden. Hij keert later ook terug naar Emilia, zijn geboortestreek, en naar de Abruzzen. De Marchi is een echte homo universalis, zijn bezigheid als militair schuift zelfs helemaal naar de achtergrond: hij laat veel meer sporen achter als schrijver, architect, wetenschapper en avonturier. In het MOU zie je onder meer het ontwerp dat hij maakte voor een indrukwekkende praalwagen tijdens het huwelijk van Margaretha’s zoon in 1565 in Brussel, maar ook het uitgebreide ooggetuigenverslag van het feest zelf is van De Marchi’s hand. Op zijn andere verwezenlijkingen – een wetenschappelijk werk over militaire architectuur, de verkenning van de bodem van het meer van Nemi en de eerste beklimming van de Gran Sasso – kom ik graag terug in een volgende bijdrage hier bij Cosiddetto.

Wanneer koning Filips II, de opvolger van Karel V, in 1559 zijn halfzus Margaretha naar de Nederlanden laat komen om er landvoogdes te worden, neemt ze niet alleen De Marchi mee, maar ook een aantal mensen van haar hofhouding in Piacenza. Onder hen enkele leden van de lokale families Giandemaria en Scribani.

Kort na zijn aankomst in de Nederlanden trouwt Ettore Scribani met Maria van der Beken, de zus van Lieven van der Beken of Livinus Torrentius, een Gentenaar die het enkele jaren later tot bisschop van Antwerpen zou schoppen. De zoon van Ettore en Maria wordt zo mogelijk nog bekender dan zijn oom Lieven. Carlo Scribani wordt immers hoofd van het prestigieuze jezuïetencollege in Antwerpen en mag Justus Lipsius, Pieter-Paul Rubens en Antony Van Dyck tot zijn vriendenkring rekenen. Ignatius van Loyola, de stichter van de jezuïetenorde, was een tijdlang Margaretha’s biechtvader geweest en had een blijvende indruk op haar gelaten. Jacopo Barozzi had al de Chiesa del Gesù in Rome mogen ontwerpen, maar het besef dat een van haar piacentini (stadsgenoten uit Piacenza) een boost zou geven aan de Sociëteit van Jezus in de Nederlanden zal haar zeker ook geplezierd hebben!

Piacenza, Parma, Modena en Bologna… de steden langs de Via Emilia zullen een belangrijke rol blijven spelen voor Marghareta van Parma, ook al omdat Ottavio Farnese, haar echtgenoot en de vader van haar zoon Alessandro Farnese, er verblijft. Ottavio en Margaretha hebben, in de woorden van Katrien Lichtert, curator van de tentoonstelling, een soort LAT-relatie. Tijdens haar veelvuldige reizen tussen de Nederlanden en Italië houdt Margaretha geregeld even een tussenstop in Emilia. En ook al verkiest ze in de laatste jaren van haar leven de regio Abruzzo boven Emilia, toch keert Margaretha na haar overlijden in Ortona uiteindelijk toch terug naar Piacenza. Haar lichaam wordt op vraag van haar echtgenoot overgebracht naar de San Sisto kerk, waar ondertussen een indrukwekkend grafmonument voor haar was gebouwd.

Aan haar grafkapel is trouwens nog een fascinerend verhaal verbonden. Naast Margaretha’s grafmonument hing jarenlang het schilderij Madonna Sistina, een werk uit 1514 van Raffaello Sanzio, dat in 1754 door koning August III van Polen werd opgekocht en uiteindelijk in de Gemäldegalerie in Dresden terechtkwam. Niemand kon toen vermoeden dat de twee lieflijke cherubijnen onderaan het schilderij veel beroemder zouden worden dan Piacenza of Margaretha.

Info over de tentoonstelling in het MOU en reservaties: www.margarethavanparma.be


Thomas Cole is historicus, museumgids en leraar Italiaans in het volwassenenonderwijs. Tijdens de tentoonstelling ‘Margaretha, keizersdochter tussen macht en imago’ in het MOU in Oudenaarde verzorgt hij gidsbeurten in het Italiaans en in het Nederlands. Hij publiceert ter gelegenheid van de tentoonstelling ook enkele gastblogs op onze website.


Colophon - Segesta

Ciao! Wij zijn Carl Buyck en Franka Verhoeyen, initiatiefnemers van Cosiddetto. Via deze blog delen wij onze passie voor Italië en al het moois dat dit bijzondere land te bieden heeft. Als je dit artikel leuk of interessant vindt, deel het dan gerust met jouw vrienden of kennissen. Je doet er ons een groot plezier mee. Grazie mille!

Reacties