Margaretha is overal en nergens thuis: met een geboorte in Oudenaarde, een jeugd in Brussel en een verhuis naar Italië heeft ze tegen het begin van haar tienerjaren al heel wat watertjes doorzwommen. Haar eerste huwelijk wordt in Napels afgesloten en wordt ingezegend in Firenze, in de Basilica di San Lorenzo, de thuiskerk van de familie de’ Medici. In de laatste jaren van haar leven zal Margaretha vooral tijd doorbrengen in Parma en Piacenza – het hertogdom van haar tweede echtgenoot Ottavio Farnese – en natuurlijk ook in de Abruzzen, waarschijnlijk haar favoriete regio.
In haar twintiger en dertiger jaren verblijft Margaretha echter vooral in Rome, dichtbij de machtsbasis van haar tweede schoonfamilie: de familie Farnese. Margaretha en Ottavio Farnese trouwen in 1538 in de Sixtijnse kapel, op een moment dat Michelangelo er nog aan het werk is aan zijn Laatste Oordeel – de fresco’s in het gewelf waren enkele jaren eerder afgerond. De mooiste afbeelding van dit strategische huwelijk van de keizersdochter met de kleinzoon van de paus is het fresco van Taddeo Zuccari in het Palazzo Farnese in Caprarola, een paar tientallen kilometer ten noorden van Rome, in de buurt van het dorpje Farnese, waar de familie oorspronkelijk vandaan kwam. Niet alleen keizer Karel, maar ook paus Paulus III en kardinaal Alessandro Farnese, de broer van de bruidegom, kijken goedkeurend toe op de inzegening van het huwelijk.
Ook het vijfhoekig gebouw waar het fresco vandaag nog steeds te bezichtigen is, is een architecturale parel – het zou eeuwen later model staan voor het Pentagon in Washington.
Na het overlijden van Antonio Sangallo il Giovane, de eerste architect van het Palazzo Farnese, komt de verantwoordelijkheid van de bouwwerken terecht bij Jacopo Barozzi, de man uit Vignola die in opdracht van de familie Farnese én van Margaretha op vele plaatsen in Rome zijn stempel zal drukken.
Margaretha’s tweede echtgenoot, Ottavio Farnese is hertog van Parma en Piacenza en zal een groot deel van zijn leven in zijn hertogdom doorbrengen, maar in Rome wordt Margaretha jarenlang omringd door twee andere leden van de familie Farnese, twee Alexanders.
De grootvader van Ottavio, doopnaam Alessandro Farnese, was in 1534 paus Paulus III geworden. Meer dan van zijn eigen zoon, de vechtersbaas Pier Luigi Farnese, hield Paulus III vooral van zijn kleinzonen. Op een beroemd familieportret door Titiaan wordt de paus door zijn twee favorieten omringd: Kardinaal Alessandro, die net als zijn grootvader heel snel carrière zou maken in het Vaticaan en nét niet paus zou worden, en natuurlijk ook Ottavio, Margaretha’ echtgenoot.
Paus Paulus III houdt jarenlang residentie in het Vaticaan. Zijn kleinzoon kardinaal Alessandro Farnese kiest voor een paleis in het centrum van Rome: het door zijn grootvader aangekochte Palazzo Farnese, vandaag vooral bekend als de Franse ambassade in Rome. Net zoals dat was gebeurd in de Villa Farnese in Caprarola belandt de bouwopdracht na het overlijden van architect Antonio Sangallo il Giovane bij … Vignola.
Aan de overkant van de Tiber, in vogelvlucht maar 150 meter verderop, lag sinds 1510 de Villa Chigi te pronken, het luxueuze buitenverblijf van de schatrijke bankier en mecenas Agostino Chigi. Een paar jaar na het overlijden van Chigi wordt de villa opgekocht door de familie Farnese – het complex krijgt meteen een nieuwe naam: la Farnesina. In de jaren die volgen zal de familie proberen om beide paleizen met elkaar te verbinden, maar tevergeefs: zelfs onder Vignola’s opvolger Giacomo della Porta zal het nooit lukken.
Vignola en della Porta werken ook geregeld samen, onder meer aan de Gesù, de hoofdkerk voor de jezuïeten, op korte afstand van Palazzo Farnese en van Palazzo Madama, de residentie van Margaretha. Margaretha had een groot hart voor Ignatius van Loyola en zijn nieuwe religieuze orde. Ze doet er in Rome en later ook in de Nederlanden alles aan om de orde vleugels te geven. Pas vele jaren later, in 1626, zullen de werken beginnen aan een nieuwe kerk voor de jezuïeten, opgedragen aan de ondertussen heilig verklaarde stichter van de orde: Sant’Ignazio. De kerk wordt de laatste jaren vooral geteisterd door instagrammers en tiktokkers die er de perfecte selfie willen nemen in het barokke trompe l’oeil gewelf. Gelukkig is het in de Gesù heel wat rustiger.
Margaretha zelf verblijft in een gebouw dat ze geërfd had door haar eerste (en kortstondige) huwelijk met Alessandro – niet Farnese, maar wel de’ Medici. Het paleis staat sindsdien bekend als het Palazzo Madama en ligt halverwege de Piazza Navona en het Pantheon, op een steenworp van de Sant’Eustachio, een middeleeuws kerkje waar in 1545 Margaretha’s tweelingzonen worden gedoopt. Carlo wordt genoemd naar Margaretha’s vader, Alessandro krijgt dezelfde naam als zijn oom, de kardinaal, en zijn roemrijke overgrootvader, de paus. Niet eenvoudig met al die Alexanders, de stamboom van de familie Farnese …
Het Palazzo Madama was in de eerste helft van de 16de eeuw gebouwd onder Medici-pausen Leo X en Clemens VII, maar werd in de jaren 1540 naar Margaretha’s smaak ingericht. Tot ze in 1559 door haar halfbroer Filips II naar de Nederlanden wordt geroepen, is het Palazzo Madama de plaats waar de inwoners van Rome Margaretha kunnen vinden. In 1871 werd het gebouw de zetel van de Italiaanse senaat. De dichtstgelegen bar voor de senatoren en hun entourage is dan ook de historische Bar Sant’Eustachio. Wie had deze bizarre kronkel in de geschiedenis indertijd kunnen voorspellen?
Wanneer Romeinen, en zeker de familie Farnese en Margaretha, échte rust willen, moeten ze naar hun buitenverblijf of naar hun tuin. Ook op dat vlak had Vignola heel wat werk te verrichten. Op de Palatijnheuvel, waar ooit de Domus Tiberiana had gestaan, mocht Vignola voor kardinaal Alessandro Farnese, de schoonbroer van Margaretha, een botanische tuin ontwerpen, met onder meer een Ninfeo della Pioggia en een Teatro del Fontanone. De Orti Farnesiani horen vandaag nog steeds bij een bezoek aan de Palatijn, net zoals in Caprarola de Orti Farnesiani bij een bezoek aan de Villa Farnese horen.
De Orti Farnesiani op de Palatijnheuvel in Rome
De Orti Farnesiani in Caprarola. De lelies en de eenhoorn zijn symbolen van de familie Farnese.
Ook op weg van Rome naar het noorden passeer je tegenwoordig aan meerdere gebouwen van de huisarchitect van de familie Farnese: de Porta del Popolo werd door Vignola grondig herbouwd, net als de Chiesa di Sant’ Andrea, een eindje verderop langs de Via Flaminia.
Verder buiten de stad was Margaretha door haar huwelijk met Alessandro de’ Medici de eigenares geworden van een prachtig gebouw op de Monte Mario, vlak boven het Stadio Olimpico. De villa die door Rafaël was getekend en door Giulio Romano was gedecoreerd, werd de Villa Madama genoemd, de zoveelste parel aan Margaretha’s kroon. Het lukte Margaretha niet om er veel tijd door te brengen, maar het gebouw bleef wel lang in bezit van de familie Farnese, tot onder Carlo di Borbone het verval intrad en de villa in de 20ste eeuw aan de Italiaanse staat werd verkocht. Vandaag wordt de villa als ceremoniële ruimte gebruikt door het Italiaanse ministerie van Buitenlandse Zaken.
Nog verder ten noorden van Rome, in het heuvelachtige gebied waar de familie Farnese van afkomstig was, rijzen in de 16de eeuw de parken en tuinen als paddenstoelen uit de grond: in Bagnaia wordt de Villa Lante aangelegd, in Bomarzo ontstaat het wonderlijke en mysterieuze Parco dei Mostri – ook daar hebben de familie Farnese en hun architect Vignola heel wat in de architecturale pap te brokken.
De Villa Lante in Bagnaia
Parco dei Mostri in Bomarzo
Na het overlijden van Paulus III was de familie Farnese dan wel uit het Vaticaan verdwenen, Vignola bleef gewoon werken voor de volgende pausen. Voor Julius III, paus van 1550 tot 1555, tekende hij een nieuw buitenverblijf, de Villa Giulia, vandaag bekend als het Museo nazionale etrusco of ETRU. En in 1564, meteen na het overlijden van Michelangelo, wordt Vignola hoofdarchitect van de Sint-Pietersbasiliek. Zo kom je dus niet alleen in zijn geboortestad Vignola, in Bologna en in Piacenza, maar ook op heel veel plaatsen in Rome, Jacopo Barozzi “il Vignola” tegen. Zijn laatste rustplaats in het Pantheon – naast onder meer Rafaël – heeft hij dus écht wel verdiend!
Thomas Cole is historicus, museumgids en leraar Italiaans in het volwassenenonderwijs. Tijdens de tentoonstelling ‘Margaretha, keizersdochter tussen macht en imago’ in het MOU in Oudenaarde verzorgt hij gidsbeurten in het Italiaans en in het Nederlands. Hij publiceert ter gelegenheid van de tentoonstelling ook enkele gastblogs op onze website.
Ciao! Wij zijn Carl Buyck en Franka Verhoeyen, initiatiefnemers van Cosiddetto. Via deze blog delen wij onze passie voor Italië en al het moois dat dit bijzondere land te bieden heeft. Als je dit artikel leuk of interessant vindt, deel het dan gerust met jouw vrienden of kennissen. Je doet er ons een groot plezier mee. Grazie mille!
Reacties